Инсанар ава, чпихъ галаз гьикьван гзаф рафтарвал авуртIа, гьакьван гзаф абурун руьгьдин гуьзелвал,  фикиррин муракабвал,  деринвал ачух жеда. Садлагьана ваъ — яваш-яваш.  Фурс-дамах гвачир, амайбурун арада чеб тафаватлу яз къалуриз алахъ тийидай, гьа са вахтунда гьакъикъатда чпин дережа — виниз, чирвилерин сергьятар гегьенш тир  ихьтин касдихъ галаз  суьгьбет  авурла, жуван руьгьни девлетлу хьайиди гьиссда.

И мукьвара вич 70 йисан  яшдив агакьнавай алим, химиядин илимрин доктор, Россиядин технологийрин илимрин академиядин Дагъустандин региондин отделенидин член, ДГТУ-дин химиядин кафедрадин профессор Султанов Юсуф Мегьамед-Агъаевич гьа ихьтин инсанрикай сад я лугьуз жеда. Уьмуьрдикай, кIвалахдин рекьикай, хизандикай, кьилинди — рикI алай химиядикай хьайи суьгьбет алимди сифтени-сифте вичин бубадин ажайиб кьисметдилай башламишна. Ихтилат кватайла, къейд ийин хьи, Султановрин машгьур сихилдин векилрин кьисметар кьве уьлкведин арада пай хьанвай лезги халкьдин агъур кьисметдиз ухшар я, — ада  вичи лугьузвайвал, «Къизилдин муьгъ» хизандин юкьвай фенва». Санлай къачурла, якъин жезва хьи, хизан хуьзвайди, тупламишзавайди, датIана вичихъ чIугвазвайди хайи Ахцегьрин чил  я…

Ватандин ЧIехи дяве башламишай 1941-йисан июлдиз алимдин буба Мегьа­мед-Агъа, Ахцегьрин  юкьван мектеб акьал­­­тIар­навай ва чирвилерин рехъ давамарунин къаст рикIе авай жегьил, къизгъин женгер мукьва жезвай Ленинграддиз физ кIвачин хьана. «Вири дагълара чуьнуьх жедайла, вун, жуван пулни рекьериз харжна, дяведин хуруз вучиз физвайди я?», — лугьуз, тажуб жезвай  рекье гьалтай ксар. Амма, бубадин кьиле авайди тек са фикир тир — Ленинграддин артиллериядин училищедик экечIун. ИкI, ам Ленинграддив агакьна­. Блокададин вахт алукьнавачиртIани, шегьердал душманди датIана бомбаяр вегьезвай. Вичиз кIанзавай чкадиз кьабул тавур жегьил  масаниз — прожекторрин училищедиз рекье туна. Са тIимил йикъарилай Мегьамед-Агъадиз экечIиз кIанзавай артиллериядин училищедин дараматар, бомбаяр вегьена, михьиз тергна. Гьа са вахтунда дяве мукьув хьанвай маса идараяр, гьа жергедай яз Мегьамед-Агъа Султанов экечIнавай училищени, яргъал тир Омск шегьердиз куьчарна. «Бубадин къаст фронтдиз фин тир. КIелун акьалтIаруниз мукьва жезвай вахтунда ада гьатта къайда чIурай дуьшуьш­ни хьанай (ихьтинбур, са рахунни алачиз, фронтдиз рекье твазвай). Амма хъсандаказ кIелзавай жегьилдин ниятрикай хабар хьайи муаллимди и кардиз рехъ ганач — училище акьалтIарай М.Султанов Омскда тарсар гун, студентар вердишарун патал туна. Гьа икI, адан къаст кьилиз акъатнач…», — суьгьбетзава Юсуф Мегьамед-Агъаевича.

Дяве куьтягь хьайидалай кьулухъ, 1947-йисуз, ам мад Ленинграддиз фена, киноинженеррин институтдик экечIна. Жегьил пешекардиз кIвалахун патал  теклифай чкайрикай ада (Ахцегьиз мукьва тирвиляй) Бакудин киностудиядин лаборатория хкяна. 1959-йисуз Мегьамед-Агъа Султанов Азербайжандин нафтIадинни химиядин институтдин аспирантурадик экечIзава — гьа икI, Султановрин хизанда химиядин сад лагьай пешекар, алим пайда жезва.  И вахтунда Ахцегьай тир Мавсуман руш Сунаханумахъ галаз кутунвай хизанда хва Юсуфни чIехи жезвай.

Сад лагьай классдиз Юсуф 1961-йисуз Ахцегьа, вичин  рагьметлу Къанитат бадедин  патав гвайла, фена. Лагьана кIанда хьи, хайи чIалал михьидаказ рахунин сирни ада и кар яз гьисабзава.  Гуьгъуьнлай,  1962-1971-йисара Бакудин 160-нумрадин­ юкьван школада кIелна, ахпа Азербайжан­дин М. Азизбегован тIварунихъ галай наф­тIа­­динни химиядин институтдин технологиядин факультетдик экечIна.

— Сад лагьайди, бубадин пеше гьам тир. Ада нефтехимиядин институтда кIва­лах­завай. Зун и хилевай яргъа тушир. Кьвед лагьайди, химиядай чи муаллим зайифди тир, — пIузаррик хъвер кваз лугьузва ада. —  Вичин пеше муаллимдиз, гьелбетда, чизвай, амма адахъ анжах вичин «гьакъикъат» авай. Гьа са вахтунда маса (дуьз) къайдаяр ада гьич кьабулзавачир. Мумкин я  ада вичин чирвилер датIана гегьеншарзавачир, виликди еримишзавачир. Им, зи кьатIунрай, зайифвал я.  За лагьайтIа,  тарсарилай алава яз  жуван чирвилер артухарзавай,  химиядин задачаяр за кьвед-пуд вариант аваз гьялзавай,  жавабарни  дуьзбур жезвай.., — давамарзава ада.

ЦIийи чирвилерихъ къанихвал ва къастунал кIевивал — и къилихри ам гьамиша­ четин, муракаб рехъ хкягъунал гъизвай. ИкI, институтдик экечIдайлани, Юсуф Ме­гьамед-Агъаевича «адетдин» нафтI гья­лу­­нин ваъ,  виниз тир молекулайрин  кIва­тIал­рин, яни полимеррин хел хкязава: «И рехъ цIийиди, гьаниз килигна,  кьабулзавай студентрин кьадарни тIимил тир. Зун гьаник  экечIдайвал хьана — заз итижлу тир цIийи шейэр чирун. Идалайни гъейри, ина къецепатан уьлквейрай атанвай студентрин кьадарни кьве сеферда гзаф тир. Кьвед лагьай семестрдилай башламишна, зи хиве курсунин старостадин везифаярни гьатна…».

Лагьана кIанда, учебный тежриба ада Польшадин халкьдин республикада, производстводин тежриба — Кусковдин химиядин заводда (Москва), дипломдилай вилик тир тежриба Вирисоюздин хлордин промышленностдин НИИ-да къачуна. Вичин хсуси ахтармишунрал бинеламиш яз кхьей дипломдин кIвалах хвейидалай кьулухъ, 1976-йисуз, ам Азербайжандин чкадин промышленностдин махсус конструкторвилин бюродиз рекье туна­. Са йисалай химиядин технологийрин месэлайрай институтдин аспирантурадик экечI­на. 1979-йисуз Ю. Султанов институт­да инженервилин къуллугъдал кьабулна. Гуьгъуьнлай ам  чIехи инженердин ва кар алай къуллугъчидин къуллугърал хьана. 1985-йисуз кандидатвилин  диссертация хвена, 10 йисалай­ доцентдин тIвар  ва  2008-йисуз докторви­лин дережа къачуна. 2009-йисалай  Юсуф Мегьамед-Агъаевича Дагъустандин государ­стводин технический университетда кIва­лахзава, ам химиядин кафедрадин профессор я.

— Куьч хьунин фикирдал чун гьеле буба рагьметдиз фейи вахтунда атанай. Ада вич хайи Ахцегьа кучукун веси авунвай. Им сергьятдилай элячIунин гьерекат къвердавай четин жезвай вахт тир. Буба ватандиз хутахун чаз гьихьтин четин кар ятIа акуна. Гьалар мадни кIеви хьун мумкин тирди аквазвай.  Гьа икI, зи рагьметлу дидедини, вичин диде-бубадихъ галаз алакъаяр хуьзвай юлдашдини фикирдин тереф хвена — Ахцегьрикай михьиз атIана, Азербайжанда акъвазунал са касни рази тушир. Чун гьатта вацра садра аниз хъфиз-хквезвайбур тир, — лугьузва ада.

Гьа икI, а чIавуз Бакудин академияда кIвалахзавай Юсуф Мегьамед-Агъаевичан хизан, яваш-яваш кIвалер-къар маса гана, Махачкъаладиз хтана.

–  Куьн и кардал пашман хьанани? — хабар кьазва за.

— Ваъ, зун садрани кьулухъ элкъвей, гьайифар чIугур кас туш. Мумкин я, эгер сер­гьятар дегиш хьаначиртIа, чун ана амукь­дай ва яшайишни къулай жедай. Амма чи ватан Дагъустан я эхир. Идалайни гъейри, веледрини Россияда кIелзавай.

Къейд ийин хьи, Махачкъаладин  2-нумрадин поликлиникада педиатр яз кIва­лах­завай Шаният Камаловнадихъ галаз кутунвай Султановрин хизанда кьве велед ава. Бадедин тIвар эхцигнавай Канитади Ахцегьа мектеб акьалтIарайдалай кьулухъ Да­гъустандин госмедунивекрситетда кIелна. Алай вахтунда Москвада стоматолог яз кIва­лахзава.

Хва Эльдара Бакудинни Туьркиядин кол­ледж лап хъсан къиметралди 2000-йисуз  акьалтIарна. Адаз лезги, урус, ингилис ва туьрк чIалар лап хъсандиз чизва. Гьеле колледжда кIелзавай йисара ада гьар жуьре тарсарай международный олимпиадайра­ иштиракзавай. 11-классда авайла, ада химиядай гьатта СНГ-да 2-чка кьунай. Адан  бажарагъдиз къимет гайи МГУ-дин деканд­и гададиз кьилин вуздик экечIун теклифна. Гьа икI, 2009-йисалай гадади вичин уьмуьр вичи кьиле тухузва, диде-бубадилай аслу­вал амач. МГУ тафаватлувилер аваз акьал­тIарай Эль­дар Султанов РАН-дин А. Топчиеван тIварунихъ галай нефтехимиядин синтездин институт­дин аспирантурадик экечI­на, кандидатви­лин диссертация хвена. Алай вахтунда Моск­вада «Марс» компанияда кIва­лахзава. Рушахъни, гададихъни гьардахъ вичин хизанар, веледар ава.

— ГьикI за химиядин рехъ хкянатIа, гьакI зи хвани  гьа рекьяй фена. Амма и кардиз за таъсир авурди туш — чи хизанда, гьеле ата-бубайрилай башламишна, басрухдин тербиядиз рехъ гузвач, лугьудайвал, «демократия» ава. ЯтIани, химия чун патал кьетIен хел хьанва.  Амма, за квез лугьун, химия кьилди къакъудиз жедай са хел туш, ам датIана маса хилерихъ галаз сих алакъада ава — физикадихъ, биологиядихъ, гьатта математикадихъ галазни. Мисал яз, биохимия — им медицинадиз талукь пай я, физикадин химия. Им гзаф итижлу хел я, кIанзавайди адав рикIивай эгечIдай гьевес, къастунал кIевивал я. Идакай за жуван студентризни гьамиша тикрарзава, амма, гьайиф хьи, тIвар патал къвезвай, рикI гвачиз эгечIзавай студентарни тIимил туш. Идахъни вичин себебар ава, зи фикирдалди. Абур гьеле мектебда амаз къакъатзава кIелунин гьерекатдивай. Са куьруь вахтунда за школада кIвалахна. Гьана заз акуна — школадин къайда дуьзди туш. Гьа и вахтунда зун гъавурда гьатна, чи патав къвезвай студентар  ахьтинбур вучиз жезватIа. Мисал яз, ЕГЭ-дикай хкечIун патал колледждик экечIзава, гьакъикъатда колледждиз абур физвайди­ туш…гьа икI пуд йис квахьзава, ахпа экечIзава вуздик…Гьа са вахтунда бинедин чирвилер тахьайла, вузда кIелун четин кар жезва. Химиядиз  урус чIални герек я, математикани, амай тарсарни. Гьелбетда, им еке месэла я — сифтени-сифте ина хизанда эгечIзавай тегьердиз фикир гана кIанда.

– Белки, алай вахтунда, аялрин кьатIунунин зигьин усал ятIа?

— Информация кьатIунунин  бажарагъдихъ физиологиядин себебар ава. Инсандин беденда вири  гуьнгуьна хьана кIанда. Мисал яз, мефтIедин клеткайрин кьадар 25 йис жедалди гзаф жезва. Ахпа йикъа тахминан 100 агъзур клетка рекьизва. Эгер и кардик йигинвал кутуртIа, инсан фад кьуьзуь жеда. Куь гьерекат кутазва лагьайтIа, къайда-низам авачир яшайишди, артухан тIуьнри, гьатта артухан ци.   Идалайни гъейри, инсандин беденда кальций ва магний гуьнгуьна хьана кIанда, икI тахьайтIа, амай ферментрини кIвалахдач.

– Исятда незвай бязи тIуьнарни, продуктарни  хаталубур я жеди?

— Эхь, алай вахтунда чи тIуьнар адетдинбур, инсандин бедендив вердишбур туш. Мисал яз, маргарин къачун. Им набататрин ягълудикай гьазурнавай суьрсет я. Амма, водороддин молекула кутурла, адан ери дегиш жезва. Нетижада — инсандиз гьич вердиш тушир  суьрсет.  Гьа са вахтунда ам  маса гузвай ширинлухрик кутазва эхир. Я тахьайтIа, нек къачун, мышьяк квай яд къачун. Мисал яз, кали незвай векьиз мышьяк квай яд (амни республикада гьалтзава) ганваз жезва. Нетижада зегьерлу и шей некIедик акатзава, ам хъвана виже къведач. Виликдай Дагъустанда инсанар яргъалди вучиз яшамиш жезвай? Абуру дагъдин кукIушрай авахьзавай цIранвай муркIадин яд хъвазвай — ам виридалайни хийирлуди я. Чилин деринрай акъатзавай ятарин сос­тав гьар жуьрединди жезва, гьаниз килигна, инсандин бедендиз абуру гьар жуьреда таъсирзава, — кардин гъавурда хъсандиз аваз  суьгьбетзава Юсуф Мегьамед-Агъаевича. — Санлай къачурла, химиядихъай кичIе хьана кIандач, амма ам кваз кьун тавунни дуьз туш.

Юсуф  Мегьамед-Агъаевича инсандин  сагъламвилин месэлайризни кьетIен фикир гун дуьшуьшдин кар туш — Султановрин сихилда, химиядин хьиз, медицинадин рекьяйни алимар, духтурар  гзаф ава.

Инсанрин сагъламвилин къуллугъда авай баркаллу пешейрин иесияр тир абуруз виридаз чирвилерихъ къанихвал, абурун «сергьятар» датIана гегьеншарун ва гьами­ша дуьз рекье аваз фин  хас я. И рекье абурухъ мадни ва мадни еке агалкьунар хьун чи мурад я! Алукьнавай ЦIийи йис мубаракрай, гьуьрметлу Юсуф Мегьамед-Агъаевич! Къуй ам ислягьвал берекатар гъидайди хьурай!

Жасмина  Саидова