Дуьньяда тIебиатдин лап гуьзел ва сирлу яратмишунрикай сад чарчарар я, иллаки — дагъдин чарчарар. Зурба рагарикай хкатзавай михьи цин хвалар — лепеяр ван алаз кьакьандай аватзава. Ракъинин нурарал, стIал-стIал жез, къугъваз, бугъадиз, хважамжамдиз элкъвезва. Гьакъикъатдани, тIебиатдин кьетIен шартIара цин гурлу кьуьлуьнин ва авазрин гьейранардай хьтин гьайбатлу шикил! ТIебиатдин махарик жедай хьтин и шикилдиз сятералди килигуналди тух жедач. Ихьтин надир, халисан чарчарар тIебиатда пара авач. Абурукай сад Ахцегь райондин Цуругърин хуьруьн сергьятра гьалтзава.
И мукьвара чун (зун, эколог Юсиф Саркаров ва Дагъустанда виридалайни машгьур фотожурналист Камил Чутуев) анал фена. Къуьнерихъ чантаяр галаз, гъилера фотоаппаратар ва дагълара къекъвез регьят хьун патал лашар аваз, Самур вацIун чIехи муькъвелай эрчIи патаз элячIна, ЧIехи кьантIар кIамай винелди хкаж жезва. Гатун йикъан зегьемвал ина са акьван гьиссзавач: кIама михьи гьамга хьтин, вич хъуналди тух тежедай яд ава. КIам гуьтIуь ва тик жердавай чун кьакьан рагаринни тарарин серинрик акатзава. Дагъдин тамун кIама кьве патан тик чкайрик (склон) верхьи, мегъуьн, шамагъаждин тарарни мертерин ва маса кул-кусар къалин жезва.
“Иниз килиг, идаз къарачип лугьуда, и набатат халкьдин медицинада ишлемишзавай чиладагъар я. ТIебиатда лап тIимил гьалтзавай, чеб Яру ктабда гьатнавай надир набататарни ина хейлин ава”,— лугьуз, рехъди Юсиф Саркарова (ам дагъдин дармандин векьер-кьалар кIватIунал, ахтармишунал машгъул я) абурун ва итижлу цуькверинни бязибурал алай надир чепелукьрин шикилар язава. Гьар са къекъуьндивай дагълух тIебиатдин тикрариз тежер хьтин гуьзел шикилар ачух жезва. Абуру чун акI чпел желбзава хьи, гьатта галатунни рикIелай алатзава. Анжах са хаталувал ава: дагъда гьава гьасятда дегиш хьун ва вини кьилихъай, марф-чIух яна, хабарсуздаказ сел атун мумкин я. Аллагьди яргъазрай, эгер акI хьайитIа, ихьтин гуьтIуь ва тик кIама къутармиш хьун четин я. Иллаки чIимел гьавадикди лап хаталу я. Гьавиляй иниз гьавадихъ инанмиш яз атана кIанда ва гьамиша мукъаят хьун, игьтият хуьн рикIелай алудна виже къведач.
Ихтилатрик, хиялрик кваз нубатдин къекъуьндивай къакъатна. Вилик садлагьана 5-6 метрдин кьакьан гуьзел чарчар акъатна. “Ваъ, им туш, кьилинди винидихъ гала”, — лугьузва и уьруьшар чидай Юсифа. Ахпа вилик экIя хьайи гьайбатлу шикилдикди чун серсер хьана. “Ва-а-гь-гь! Им чарчар я!”, — гьейранвилин агь акъатна гьеле пара чкаяр, крар акунвай шикилчи агъсакъалдай. Дугъриданни, махарик жедай хьтин зурба шикил я. Гьавиляй лугьуда хьи, тIебиатдилай зурба художник, архитектор авач…
Дагълух гуьзел тIебиатдин и хевлет пипIе чна хъсандиз ял яна. 35-40 метрдин кьакьандай авахьзавай гуьзгуь хьтин михьи ва къайи ккIал хьтин цин чарчардик экечIна. А патал (чарчардикай 15-20 метрдин хкатна, гуя куьлуь марф къвазва) фу тIуьна, шикилар яна. И сиягьатди рикIиз, руьгьдиз на лугьуди мелгьем гьисс-эсер авунвай. Хкведай рекье гьевескар эколог Юсиф Саркарован теклифдалди чна чайдин дарман векьер-кьаларни кIватIна.
— Дуьз лугьуда, дагъларилай хъсанбур дагълар я. Анжах абурун къадир чир хьана кIанда. Гъиле фотоаппарат аваз, Дагъустанда зи кIвач хкIун тавунвай хуьр авач,- суьгьбетзава фотокорреспондентвилин 60 йисан тежриба авай пешекар, цIудралди художественный яратмишунрин шикилрин хсуси выставкайрин сагьиб, РД-дин культурадин лайихлу работник Камил Чутуева. — Хъсан инсандин ва тIебиатдин шикил жуваз бегенмиш тирвал яна ашкара авун ва гьадакди Дагъустан виридуьньядиз хъсан патахъай машгьуриз алакьун заз лезет я. Месела, къе акур хьтин чарчардин са шикил патал зун яргъи югъди дагълара къекъвез гьазур я. Къе, 80 йисан яшдилай алатнавайла, Ахцегь районда дагъдин тамун кIама чуьнуьх хьанвай гьайбатлу чарчардин патав къвез ва адан гуьзелвал, такабурлувал, михьивал инсанриз къалуриз хьунал (инанмиш я, Ахцегь районэгьлийризни парабуруз адакай хабар туш) за рикIивай шадвалзава. Са патахъай, хъсан я, ам хуьруькай хейлин хкатнава ва машиндин рехъ авач. Гьавиляй а чка гьа бинедлай авайвал михьидаказ амукьнава.
— Камил халу, чаз жувакай, пешекарвилин рекьикай куьрелди суьгьбет ая ман, — райондиз мугьман хьанвай зурба пешекардин, камаллу агъсакъалдин насигьатлу суьгьбетдихъ чун цIигел я.
— Зун 1937-йисан 26-августдиз Кумуха (Лак район) интеллигент хизанда дидедиз хьана. Буба Амин Дагъустанда ТАСС-дин сифте фотограф — корреспондент тир. Гьеле аялзамаз шикилчивилиз итиж ийиз акурла, рикIел алама, ада заз “Любитель” фотоаппарат къачунай. Зи шадвилихъ тум-кьил авачир: жуван дустарин, тIебиатдин шикилар ядай. Хъсандиз акъатай сад-кьве шикил бубади, зак руьгь кутун патал тир жеди, райондин ва республикадин газетризни акъуднай. Гуьгъуьнлай шикилар ягъун зи уьмуьрдин метлеб хьана. Армиядай хтай 1960-йисуз сифте Махачкъалада тарихдинни архитектурадин музейда шикилчивиле кIвалахал акъвазна. Ахпа, 1961-йисалай, “Ленинское слово”, “Дагестанская правда”, “Комсомолец Дагестана” газетрин, республикадин милли газетрин редакцийра, гьакI “Дагъустандин дишегьли”, “Советская женщина”, “Советское фото”, “Возрождение”, “Народы Дагестана” журналра кIвалахна. Заз виридалайни гзаф дагъдин пейзажринни зегьметкеш дагъви инсанрин шикилар ягъиз хуш я. Гьар са хуьре заз стхаяр хьтин хванахваярни ава. Месела, Ахцегьа Юсиф хьиз. И касдин патав зун йиса кьвед-пудра къвезва (и сеферда уьмуьрдин юлдашни галаз атанва) ва дагълух хуьрерани чIурара санал къвекъвезва. ТIебиатдин имаратрин, памятникрин шикилар жагъурзава ва абурун надир шикилралди Дагъустанни дагъустанвияр дуьньяда хъсан патахъай машгьурзава. Мадни важиблу я: жегьилриз багъри ерияр, ватан кIанарзава…
Хкведайла, Цуругъа рекьин къерехдив вичел инсанрин шикилар ва са гьихьтин ятIани маса лишанар атIанвай къадим къван гваз акуна, ам Ахцегьрин тарихдин музейдиз хкана. Эхь, къекъведай кIваче цаз акьада лугьур бубайрин мисал гьахълуди я…
Дашдемир Шерифалиев
