Чилихъ галаз алакъалу месэлаяр гьамиша важиблубур тир ва гилани гьакI яз ама. ГьикI хьи, чил къвердавай гзаф гегьенш жедай затI туш. Цери басмишуникди, тIебиатдин бедбахтвилерикди чилин майданар, иллаки хийирлудаказ ишлемишдай чкаяр йисалай-суз тIимил жезва. И карди чакай гьар садак — чилин къадир авайбурук къалабулух кутазва,авай чилер жезмай кьван менфятлувилелди ишлемишунин рекьер жагъуруниз мажбурзава.
Инал зи ихтилат хуьрерин чкайра авай ва бегьерар битмишарзавай чилерикай ваъ, шегьеррин мулкарик акатзавай майданрикай, абур гьикI ишлемишзаватIа, гьадакай я.
Месэла ачухарун патал чаз куьмек гузвайди, чи суьгьбетчи чилер ва эменнияр ишлемишунин рекьяй Дербент шегьердин администрациядин управленидин начальник Заур Эминов я.
— Къадим Дербент шегьердин ихтиярда авай чилер иесивилелди, къанунрал кIевелай амал авуналди, ишлемишун чи управленидин коллективдин гьар йикъан гуьзчивилик ква. И барадайни чна федеральный налогрин, Дагъустан Республикада реестрдин къуллугърихъ ва шегьердин архитектурадинни эцигунрин отделдихъ галаз сих тир алакъаяр хуьзва, санал кIвалахзава.
Шегьердин мулкара авай чилер ишлемишунал гуьзчивалдай кIвалах хъсанарунин жигьетдай чи идарада пешекарриз лазим тир вири мумкинвилер яратмишзава — махсус реестр кардик ква, герек программайрин комплекс къачуна, тадаракламишнава. И цIийивили чилер ва эменни ишлемишунал электронный къайдада гуьзчивалдай мумкинвал ганва.
Талукь тир маса идарайрин векилрихъ галаз санал чна вахт-вахтунда шегьерда чилер гьикI ишлемишзаватIа чирун патал ахтармишунар кьиле тухузва. Нетижаярни писбур жезвач. ИкI, тек са алатай йисуз чна шегьердин мулкунал иесивал тийизвай электросетдин 99 майишат, объектар дуьздал акъудна ва абур учетдиз къачуна. Гьа ихьтин серенжем шегьердин цIийи районра 24 куьчедиз талукь язни кьиле тухвана ва гьабурни кадастрдин гьисабдиз къачуна. Вири чилерин инвентаризация авуна куьтягьнава.
— Анжах са йисан вахтунда, — давамарзава вичин суьгьбет З.Эминова, — чи кIвалахдин нетижа яз, шегьерда чилин налог гунин рекьяй 1011 кас, эменнийрин налог гунин барадайни алава яз, яни и кардикай кьил къакъудзавайбур, налогрин гьахъ-гьисабдал эцигнава. И важиблу кIвалах алай йисузни давамарзава.
Виринра хьиз, Дербент шегьердани чилерин ва эменнийрин арендадин (ишлемишунин) гьакъи тагузвайбур кими туш. И рекьяй законрал амал тийизвай 400-далайни гзаф ксар хабардарнава. Тахсиркарри са шумуд йисан вахтунда шегьердин бюджетдиз таганвай арендадин гьакъиди саки 32 миллион манат тешкилзава. Са гьихьтин ятIани делилар аваз, виликдай реестрдай акъуднавай, акъвазарнавай 68 икьрар цIийи кьилелай гьисабда эцигнава.
Управленидин коллективдин алахъунар себеб яз, са йисан вахтунда шегьердин бюджетдиз налогринбур тушир 34 миллион манат пул атанва. И барадай алай вахтундани кIвалах акъвазарнавач. Муниципальный бюджетдиз алава къазанжияр жедайвал я.
Чна винидихъ къейднавайвал, виринра хьиз Дербетдани, игьтияж авай ксариз (иллаки гзаф аялар авай хизанриз) гун ва шегьер гегьеншарун патал чил бес жезвач.
РикIел хкин, ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин 1964-йисан 29-августдин къарардал асаслу яз, Дербент шегьердин чилери санлай 7098 гектар тешкилзавай. Амма, “Дагъустан Республикадин муниципальный образованийрин статусдин гьакъиндай РД-дин 2005-йисан 13-январдин закондалди” Дербент шегьердинни Дербент райондин сергьятар дегишарна. Нетижада шегьердин ихтиярда авай чилерин кьадар саки кьве сеферда тIимиларна, гила абуру 3480 гектар тешкилзава.
Гьелбетда, и карди шегьердиз гегьенш жедай мумкинвал гузвач ва и барадай махсус программанни тамамариз жезвач.
Гьа са вахтунда муниципалитетдин сергьятра “Дагъустандин уьзуьмчивилинни набататчивилин селекционный тежрибадин станция” ФГНУ-дин ихтиярда авай азад, ишлемиш тийизвай 130 гектар чил ава.
И барадай винидихъ къалурнавай майданар шегьердив вахкун патал шегьердин администрацияди республикадин Гьукуматдивай са шумудра тIалабна. Атай комиссийрини тежрибадин станцияди чил тайин макьсаддалди ишлемиш тийизвайди субутна. Амма месэла гилани шегьердин хийирдиз гьял тавуна ама.
Нариман Къарибов
