Хив райондин кьибледихъ, ­Чи­рагъ вацIун эрчIи пата­, алатай асирдин паюнал къве­далди тIе­биатдин бедбахтвилер себеб яз ва гуьгъуьнлайни гьукуматдин къарардалди аранриз куьч хьайи 8 хуьр авай. Абур райцентрадивай 9-19 версинин яргъа мензилра экIя хьанвай. А вахтара абур районда яшайишдин рекьяй эвелимжи чкадал алай девлетлу хуьрер тир. Къенин юкъуз абурун чкIанвай, къавар аламачир кIвалерин цлари, мис­кIинри, сурари, тамни кул-кус акьалтнавай мулкари, рекьери… гьар са касдиз сефилвал, перишанвал гъизва.

За, и хуьрерикай хкатна, тIебиатдин къужахда еке девлетлу мулкунал, гуьнедал алаз хьайи, районда машгьур­бурукай тир, патав тамар, вацI, дагълар гвай, хъуьтIуьзни жив ацукь тийир­, техил гьасилдай, мал-къара хуьдай вири къулайвилер авай Тркалрин хуьруькай суьгьбетиз кIанзава. 1955-йи­са­рилай чна, яни  Цналрин, пуд ЗахитI­рин, Ку­рарин, Камар хуьруьн, Цлахърин, Тркалрин аялри, Хивдин юкьван шко­лада-интернатда кIелзавай. Тркал ­ше­гьре рекьиз, райцентрадиз мукьва тир.  ГьакI  хьайила,  чун  вири  аялар гьа­на кIватI жедай ва ахпа рехъ давамардай.

Тркалрин жемят лап гьуьрметлуди тир. Абуру къвадай, мекьи йикъара чун кIвалериз хутахдай, чпихъ авай хапIа, фу гудай. Гьеле гьа вахтара и хуьре райондин виридалайни савадлу пешекарар, виниз тир чирвилер авай, гьукуматдин жавабдар къуллугъчиярни гзаф авай. Кьилди къачуртIа, Байрамбегов­ Байрамбег КПСС-дин Хив райкомдин секретарь тир, Фаталиев Абдулфетягь — комсомолдин райкомдин сад лагьай секретарь,  Аллагьвердиев Энвербег (1941-1945-йисара эвакуагоспиталрин начальник, военхирург) — райондин больницадин кьилин духтур.

Вичикай акьалтзавай несилдин насигьатчи, халкьдин муаллим хьайи Къазиагьмедов Гьажиагьмеда рай­о­но­дин заведующийвилин везифаяр­ кьилиз­ акъуд­завай. Аллагьвердиева­ Ханпериди, районда высший образование авай сифте дишегьлийрикай сада, ВЛКСМ-дин райкомдин секретарь яз кIва­лахзавай. Райцентрада и хуьряй кIва­лахзавай пешекарар мадни авай.

Ибур вири дяве алатнавай, уьлкве гуьнгуьна хутазвай девирдин чархачияр тир. Абурукай чаз, кIелзавай аялризни, еке куьмекар авай.

…Вахтар алатна. 1966-йисан 20-ап­релдиз хьайи залзалади Кьиблепатан Дагъустандин  карта михьиз дегишарна. Вири миллетрин, халкьарин къайгъударвиле хьайи советрин гьукуматди чкайрал ахтармишунар тухвана, цIудралди хуьрер, агъзурралди хизанар аранрин цик квай, девлетлу, хам чилерал куь­чарна.­

Къулай шартIар вири авай Тркалрин жемятди бубайрин бинелу хуьр гадарнач. Абуру чпин усадьбайрал­ гьукуматдин куьмекдалди кьве гьавайрин цIийи кIвалер эцигна. Хуьр мадни гуьрчег, гегьенш, мублагь хьана. Хуьруьн советда, колхозда, амай вири идарайра, школада, клубда, почтада, медпунктуна кIвалахиз, жемятдин агьваллувал хъсанарна.

Гьайиф хьи, гуьгъуьнлай къунши­ Агъа АрхитIрин хуьруьн «Сафара­ли­ев­ский» совхоздик акатна, вири мал-девлет гьаниз хутахна. Тркалвияр ийир-тийир хьана амукьна. Бязибуру чпин харжидалди Дербент, Махачкъала, Кас­пийск шегьерра кIвал-югъ кутуна. Амайбурни гьукуматдин куьчарунин программадик акатна, Дербент шегьердиз мукьва Аладашдиз, 12 хизан Хив райондик квай ЦIийи ЗахитIрин хуьруьз куьч хьана. Гьа икI аваданлу Тркалрин хуьр чкIана…

Хъсан карни ава. 2014-йисалай башламишна, и хуьрел чан хквезва. И кардик баркаллу Фаталиеврин хизанди кьил кутуна. Къазахстанда МВД-дин министрдин заместитель яз, полковникдин чинда аваз кIвалахзавай Абдулбари Фаталиева ва адан уьмуьрдин юлдаш, бажарагълу карчи, мергьяматлу Фаталие­ва Заретади чпин хсуси такьатралди хайи хуьре гъвечIи ва чIехи  карч алай гьайванрин еке ферма, чпиз ва малдарриз яшайишдин кIвалер эцигна. Кьегьалри бубайрин ватандиз газни гъанва, рекьерни тарифдайвал туькIуьрнава.

Фаталиеврин хизанди Хив райондин экономика,  культура, халкьдин яшайиш­ хкажунин кардикни чпин пай кутунва. ИкI, Хив ва АрхитI хуьрерин арада суткада 40 тонн нек гьялдай некIедин завод эцигнава. Агъа ва Вини АрхитIрин, ЦIи­нитIрин жемятрин 100 аялдиз чкаяр­ авай аялрин бахча эцигна, алай аямдин­ истемишунралди  тадаракламишна кардик ква. Анаг хъсан чирвилер авай ­кадрийралди таъмин я. Ина акьалтза­вай­ несилдиз мягькем тербия, чирвилер, хъсан еридин хуьрекарни гузва. Би­­­цIек­рин диде-бубайриз ина кIвалахни ­хьанва.

Фаталиеврин хизанди, меценатар­ тир Абдулбариди ва Заретади­, СтIал Су­­лейманан райондин больни­ца­дин­ кьи­лин­ дух­тур Мегьамеда 1955-1975-йисара­ ВЛКСМ-дин Хив РК-дин 1-секретарь, гуьгъуьнлай, школадин­ директор, колхоздин председатель яз адалатлудаказ кIвалахай чпин буба­ Фаталиев Абдулфе­тягьан экуь къамат­ рикIел хкуналди,  районда  са  шумуд  се­фер­да спортдин рекьяй акъажунар, турнирар тухвана.

Са кар мадни кьетIендаказ къейд ийиз­ кIанзава. Тркалвияр, гьина яшамиш жез хьайитIани, чпин хайи ватандивай къакъатзавач. Абур гьар йисуз суварриз, хуьрел, бубайрин накьварал, къайи булахрал, вацIун чарчардал кьил чIугваз, хквезва, шад мярекатра иштиракна,  хъфизва.

Абурухъ хуьрел чан хкунин, хуьр цIийи хъувунин мурад ава. Къуй и мурад кьилиз акъатрай!

Рамазан  Велибегов,

тарихчи, писатель