Чилин винел пуд агъзурдалай гзаф чIалар ала. Абурун куьмекдалди инсанар сад-садахъ галаз рахазва. Гьар са чIални агъзурралди жуьреба-жуьре гафаралди девлетлу я. Абурун арада гьар са декьикьада инсандихъ галай, адан уьмуьрдин ярждиз элкъвенвай са гаф ава — инсандин тIвар.

Инсан патал тIвар вуч я? ТIвар инсан и дуьньядиз атай чIавуз адаз диде-бубади гузвай сад лагьай ва багьа савкьат я. Вири вахтара ди­де-бубайри, мукьва-кьилийри, хуьруьн агъсакъалри дуьньядал атанвай аялриз кутугай, лайихлу тIва­рар жагъурзавай. Абуруз тIвар­цIи аялдиз халис инсан яз чIехи хьунин­ карда куьмек гана кIанзавай. Гзаф халкьарихъ, гьа жигьетдай яз да­гъус­тан­вийрихъни, дидедиз хьанвай ая­лар кIвале кьабулдай, абу­руз­ хъсан тIварар хкядай надир адетар ава.

Хизанда аял хьун дагъви патал виридалайни шад хабар я. Муштулух агакьарайдаз хъсан савкьатни гузва. Дидедиз хьанвай бицIек вири хизанри, мукьва-кьилийри санал къаршиламишзава. Адан гьуьрметдай суфраяр ахъайзава, манияр лугьузва, тебрикарзава, шадвалзава. Аялдиз тIвар гунин кардив дагъустанвияр жавабдарвилелди эгечIзава. ТIвар хкядайла, багърийри сада-садахъ, хуьруьн агъсакъалрихъ галаз меслятарзава, хабарар кьазва, веревирдер ийизва.

Адет яз, сифте нубатда бицIек­диз чIехи бубадин, бадедин тIварар гузва. Гьа са вахтунда диде-бубадиз, вири хизандиз хуш хьайи тIвар хкязава. Инсандиз гузвай тIвар адан на­мусдин, викIегьвилин, камаллувилин, иервилин ярждиз элкъвезва. Гьисабзавайвал, арифдар чIехи бубадин ва я викIегь са дустунин тIвар эцигайла, аялдин къилихни, хесе­та­р­ни гьа тIварцIин сагьибдинбур хьтинбур жезва. Ихьтин адетар ава дагъвийрихъ. Чнани, пакадин несилрини, абурал амалун, дамахун герек я!

Гьуьрметлу газет кIелзавайди, вал гьихьтин тIвар эцигнава? Ада квез вуч чирзава? Белки, квел Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) тIвар Мугьаммад (Мегьамед) эциг­наватIа? ТахьайтIа, квел адан мукьва-кьилийрикай садан тIвар ала же­д­и: Али, Гьасан, Гьуьсейн, Агьмад? Белки, куь тIвар Ибрагьим, Исмаил, Нуьгь, Юсуф, Иса ятIа? Чи чIе­хи бубайрал гзафни-гзаф гьа ихьтин тIва­рар алай. Гадайрал ихьтин тIварар эцигуналди, дагъустанвийри чпин рухвайриз имам Шамилан муаллим ва насигьатчи Ярагъ Мегьамед хьиз камаллу ва савадлу, Игит Мегьамед Гьажиев хьиз ви­кIегь, генерал-полковник Мегьамед Танкаев, Урусатдин игитар тир Мегьамед ва Тайгиб Толбоевар хьиз жуьрэтлу жез чирзавай. Мегьамед тIварцIикай рахай­тIа, ихьтин тIвар алайбур Дагъларин уьлкведа гзаф ава ва ада Дагъустан вири дуьньядиз са шумудра машгьурнава. Али, Агьмед, Гьасан, Гьуьсейн, Ибрагьим, Иса, Юсуф ва ма­са тIварари шумуд дагъвидик руьгь кутуна!

Инсандиз вафалубур, хъсанбур, акьуллубур, кар алакьдайбур жез мусурманрин ихьтин тIварари чирзава: Малла (савадлуди), Саид (бахтлуди), Расул (Аллагьдин векил), Камил (акьулбалугъ хьанвайди), Къадир (къудратлу), Рагьим (заха), Къурбан (ачух рикI авайди).

Диде-бубайриз чпин рухваяр зегьметкешар яз чIехи, са куь­нин патахъайни игьтияж авачирбур ­хьана кIанзава. Ихьтин мураддалди, адет яз, гадайриз гузвай тIва­рарихъ “агъа”, “бег”, “хан”, “шагь” эхи­­рар акалзава. Мисал яз, Алибег, Ан­варбег, Шагьмурад, Умахан, Агъа­­­хан, Агъамирзе, Мирзехан, Исмаилбег, Мегьамедхан, Мусахан, На­диршагь ва масабур.

Гзаф кьадар дагъустанвийрал Рамазан, Ражаб, Сафар, Ашур тIва­рар ала. Ибур мусурманрин календарда варцарин тIварар я. Чпин ве­ледриз ихьтин тIварар гуналди, ди­де-бубайри тарих, чIехи бубайрин адетар хуьзва, абур пакадин несилрални агакьарзава.

Гадаяр викIегь, жуьрэтлу, сагъламбур хьун патал диде-бубайри чпин рухвайрал Аслан, Лачин, Багьадур, Булат, Галбац, Къудрат, Дагъ­лар ва маса тIварар эцигзава. Бязи тIварари камаллувал, арифдарвал, савадлувал лишанламишзава: Алим, Ариф, Харах, Демирчи, Уста ва икI мад. Аялар мугьманпересбур, захабур хьунин мураддалди бязибуру чпин веледриз Салам, Мегьман, Жумарт тIварар гузва. Дагъустанда мад Сердер, Сагьиб, Шамхал, Бег, Хан, Эмир, Султан, Агъа, Паша тIварарни гьалтзава. И тIварарин мана чIехи къуллугърихъ галаз алакъалу я.

Чи дидейрал, вахарал, рушарал, сусарални иер тIварар ала. Абу­рукай гзафбур мусурманринбур я. Мугьаммад пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай саламар ва салават хьурай вичиз) уьмуьрдин юлдашар ва рушар хьиз вафалубур, акьуллубур хьунин ниятдалди бязибуру чпин веледриз Айшат, Хадижат, ФатIима, Зуьгьре тIварар гуз­ва. Дагъви рушарал иервал лишанламишзавай тIварарни эцигзава. Абурун арада Цуьквер, Бубу, Гуьл, Десте, Лала, Шакуфа ва масабур ава. Мадни — къушарин, гьайванрин, багьа къванерин. Мисал яз, ТIавус, Билбил, Жейран, Марал, Зумруд, Алмаз, Якъут, Фируза, Жа­вагьир, Дурия, Мержан, Седеф, Къизил, Магьи ва икI мад.

Къейд ийин хьи, Дагъустанда тIварар эцигуниз талукь адетар дагъвийри аманат хьиз хуьзва. Аял­риз Шамил, Гьажимурад, Муртузали, Сурхай, Гьамзатбег, Агьмедхан, ПатIимат ва маса тIварар гуналди, халкьарин игитрин тIварар несилрин рикIера эбеди ийизва.

Лагьана кIанда, Дагъустанда урусрин тIварар эцигзавай дуьшуьшарни тIимил туш. Асул гьисабдай ахьтин тIварар жемиятдинни сиясатдин машгьур векилрин, дяведин йисара санал къуллугъайбурун, рикI алай актеррин, спортсменрин… гьуьр­метдай гузва. Абурукай яз, ихьтин тIварар къейд ийиз жеда: Серго, Максим, Владимир, Киров, Куйбыш, Фрунзе, Махач, Уллубий, Алексей, Альберт, Артур, Виталий, Виктор, Валентин, Роман, Руслан, Сергей, Эдуард, Юрий, Алла, Анна, Анфиса, Ирина, Зоя, Елена ва масабур.

Дагъустанвийри туьрк халкьарихъ галаз дуствилин алакъаяр хуьз­вайди — Байрам, Юзбег, Яхши, Юлдаш, Керем, Бике, Къиз, Гуьзел, Су­на, Севиль, Сельминаз, Телли, Ханум, дагъвийриз къецепатан уьлквейрин меденият кIанзавайди Элео­нора, Эмилия, Эльза, Эдгар, Роберт, Ро­залия, Луиза, Жасмина, Генрих, Мар­тин ва маса тIварари къалурзава.

Малум тирвал, Дагъларин уьлкведин гьар са халкьдихъ девлетлу, къадим тарих, меденият, адетар ва кьетIен, надир тIварарни ава. Кьилди къачуртIа, авар халкьдин векилрин арада Абу, Абус, Айтбер, Вакил, Нуцал, Парук, Асават, Бахтика, Завжат, Мисай, Эбечо, Шамай тIварар алай итимарни дишегьлияр гьалтда. Чаз гьакIни дагъвийри мусурман дин кьабулдалди эцигай тIварарикайни делилар ава. Мисал яз, Усайдер, Залджи, Сартан, Къиблит, Ашралах ва масабур. Чи йикъа­ра аялрал ихьтин тIварар эхцигзамач, вучиз лагьайтIа, инсанрин ри­кIел абурун мана аламач.

Лагьана кIанда, гьар са тIварцIи са вуч ятIани лишанламишзава, адахъ тайин тир мана-метлеб ава. И жигьетдай алим Эльмира Ярметовна Сафаралиевади “Ви тIвар вуж я?” ктаб акъуднава. Газет кIел­завайбуруз чна и ктабдихъ галаз таниш хьун меслятзава.

Дагъустандин халкьарихъ инсанрин тIварар безетмишдай, эбеди ийидай адетар ава. Эгер са касди вири жемият патал хийирлу са кIвалах авуртIа, адан тIвар несилрин рикIел аламукьда. Мисал яз, булахар инсанрин тIварарихъ янавай дуьшуьшар малум я. СтIал Су­лейманан райондин Уллугъетягърин хуьре — Гьажид булах, Шабанан­ булах, Къубатан булах; Ахцегь райондин Луткунрин хуьре — Мамедан, Селиман; Мегьарамдхуьруьн райондин Муьгъверганрин хуьре Гьезеран, Жубуран, Кьадидин, Межидан, Мусадин, Муслиман, Насруллагьан булахар гьалтзава. Булах ин­сандин уьмуьрдин чешме я. Гьавиляй дагъдин гьар са районда, хуьре булах эцигай, цин чешме жа­гъурай инсанрин тIварар еке гьуьрметдивди рикIера хуьзва.

Инсанрин тIварарихъ анжах са булахар язавач. Гзаф хуьрера тайин тир са касдин тIварцIихъ галай муькъвер, рекьер,  регъвер, кимер, векь ядай мулкар, гьайванар хуьдай чуьллер, багълар, бустанар, кьилдин кIвалер, хьрар, гьатта гамарин нехишарни ава. Идалай гъейри, эгер са касди цIийи са затI арадал гъайитIа (мисал яз, ичерин сорт), ам гьадан тIварцIихъ язава. Леваша райондин Хажалмахи хуьряй тир машгьур селекционер Гьанапи Мусаева ичерин, чуьхверрин цIийи сортар битмишарна. Абур халкьдин арада “Гьанапи-инц”, “Гьанапи-къар” хьиз сейли я. Ихьтин дуьшуьшар лезги хуьрерани тIи­мил авач. Кьилди къачуртIа, Агь­ме­дан ичер, Межидан чуьхверар, Бубаханар, Абасбегияр чешнеяр яз къалуриз жеда.

Гзаф вахтара тайин са касдин тIвар кьадайла ва я, мисал яз, адан кIвалер авай чка къалурдайла, гьа касдин бубадин тIварни кьадай адет ава. Лезгийри Мирзедин Муса, Мегьамедан Омар ва икI мад лугьу­да. Эгер кьилдин са хуьре Муса тIвар алай са шумуд кас яшамиш жезватIа, герекзавайди гьи Муса ятIа, адан бубадин тIвар кьуналди тайин жезва.

ТIварарин аламатдин алемда чал фикир желбдай дуьшуьшар, аде­тар мадни гьалтзава. Малум тир­вал, гьар са хуьре тухумар ава. Абурун тIварариз фикир гайила якъин жезвайвал, инсанрин тIварар алай тухумрин кьадарни тIимил туш. Чешне патал са шумудан тIвар кьан: Загьирар, Керимар, Мегьамедар, Омарар. Кьилди са касдин тIва­рунихъ галай тухумдин векилдикай рахадайла, гьа и къайдада лугьузва.

Хайи чилин, республикадин, вири уьлкведин тIвар машгьур авур чIехи шаирдин, арифдардин, жемиятдин машгьур векилдин тIвар­цIихъ, тахаллус яз, хуьруьн тIвар акал хъийидай адетни ава: СтIал Сулейман, ЦIадаса Гьамзат, Наж­мудин Самурский, Ярагъ Мегьамед, Али-Гьажи Акушинви, Улубий Буйнакский ва масабур.

Дагъви халкьар ягь-намусдив, инсанвилин ерийрив еке гьуьрметдивди эгечIзава. Дагъларин уьлкведин кьегьал рухвайрин, рушарин тIварар несилри аманат яз чпин рикIера хуьзва. Бязибурун тIварар эбеди авун патал абурун гьуьрметдай жуьреба-жуьре гуьмбетар, мемориалдин кьулар, бюстар эцигзава. Ахьтинбурун арада шаирар тир СтIал Сулейман, Хуьруьг Тагьир, ЦIа­даса Гьамзат, Омарла Батырай, Йирчи Къазакь, Эфенди Капиев, композиторар — Готфрид Гьасанов, Сергей Агъабабов, Татам Мурадов, духтурар — Гьажи Омар Булач, Рашид Аскерханов ва хейлин масабур.

Баркаллу тIварар датIана чахъ гал­а. Куьнни абурув къайгъударвилелди эгечI. Куьн саки гьар юкъуз ша­ирдин, духтурдин, игитдин, государстводин деятелдин, алимдин тIва­рунихъ янавай куьчедай физва, хуьрера, шегьерра яшамиш жезва, гьар жуьредин идарайра кIвалах­зава.

Мисал яз, чи республикадин ше­гьерра ихьтин ксарин тIварарихъ янавай куьчеяр ава: Ярагъ Мегьа­ме­дан, имам Шамилан, Къази-Мегьамед Агъасиеван, Махач Дахадаеван, Гьарун Саидован, Абуталиб Гъафурован, СтIал Сулейманан, Ва­лентин Эмирован ва хейлин масабурун. Чаз, акьалтзавай несилриз абур вужар ятIа чир хьун лазим я. И карда Давуд Кажлаеван “Абурун тIварарихъ Махачкъала шегьердин куьчеяр гала”, Гьайдар Гьасаншинан “Абур Дагъустандин рикIел алама”, Р.И.Жамбулатовадин ва И.Д.Бейбутовадин “Махачкъала: куьчейрин тIварарин сагьибар ва абурун кьисметар” ктабри куьмекда.

Инсанрин тIварарихъ янавай хуьрер, поселокар, районарни ава: Мегьарамдхуьр, Алидхуьр, Шихидхуьр, Алиханмахи, Халимбекаул, Бамматюрт, СтIал Сулейманан, Шамилан районар ва масабур.

ТIварарин алемда аламатар мадни ава. Ина чаз тарихда кьетIен гел тунвай рухвайрин, рушарин тIва­­рар алай манийрин ванерни къвезва. Абуру арада “Гьажи Давуд”, “Шарвили”, “Муртузали”, “Шамил”, “Хочбар”… ава. Гьар са инсандин тIвар са тарих хьиз я. Аниз си­ягьат авуртIа, чаз а касдин уьмуьр­­­дикай, кьисметдикай гзаф делилар чир жеда. Халкьдин арада “ТIвар­цIел кIевиди хьурай!”, “Кутугай тIвар хьурай!”, “ТIварцIиз лайихлуди хьурай” ва хейлин маса ми­салар гьалтда. Лугьузвайвал, тIвар инсандин кьисметдихъ галаз сих алакъада ава. Инсанрив кьадай тIварарни ава, кьан тийидайбурни.

Чун и макъалада Дагъустандин халкьарин арада гьалтзавай тIва­ра­рикай гегьеншдиз рахана. Лагьана кIанда, цIийи тIварарин сиягьни гьар йисуз гегьенш жезва. Гьа са вахтунда чна чи чIехи бубайрин тIва­рарни рикIелай алудна виже къведач. Мусурмандиз вичин са шумуд чIехи бубадин тIварар чир хьун важиблу крарикай я. Квез куь чIехи бубайрикай шумудан тIварар чида?

Гьар са касдин тIварцIив чIехи гьуьрметдивди эгечIна кIанда. ТIва­рар куьруь авун, лакIабар эцигун кутугнавач. Ам эдебсуз кар жезва. Бязибуру, са низ ятIани эвердайла, абурун тIварарихъ рикIиз хуш къведай гафар акалда: “Чан Мурад”, “Цуьк Пери”, “Я рикI алай Агьмед”, “Играми Иса” ва икI мад. Эгер тIвар­цIин сагьиб са гьи ятIани ре­кьяй пешекар ятIа, ахьтинбурун тIва­рарихъ абурун пешейрин тIва­рарни акал хъийида. Мисал яз, уста Идрис, Агь­мед муаллим, Сагьиб дух­тур, фе­кьи Али…

РикIел хуьх:  инсандин тIварцIин лайихлувал халкьди хкажзава. ГьикI лагьайтIа, халкьди инсанрин кIвалахриз къимет гузва, баркаллу, къени крарин сагьибрин тIварар ­несилрин рикIера эбеди ийизва. Гьавайда лугьузвач: “И дуьньяда амукьдайбур баркаллу тIварарни къени крар я”. Чун вири и мисалда рахазвай хьтин инсанрикай жез алахъна кIанда.

Шайдабег  Мирзоев,

ДГПУ-дин профессор