Тарихдин рекьяй савадлу гьич са касдизни къе сир яз амач: Ватандин ЧIехи дяве Советрин Союздин ЧIехи Гъалибвилелди куьтягь хьайидалай гуьгъуьниз РагъакIидай патан чапхунчивилин сиясат гвай къуватри Россиядиз цIийи, маса жуьредин дяве малумарна — “къайи” дяве. А девирда США-дин ЦРУ-дин кьиле аваз хьайи Ален Даллесан план бинедиз къачунвай информациядин дяве. Гьа и дяведин нетижада, гьикьван гьайиф чIугвадай кар хьанатIани, къудратлу СССР чкIана. Дуьм-дуьз лагьайтIа, чукIурна. Чна чукIуриз туна.
Океанрин атIа пата авайбурун лагълагърихъ инанмиш хьана, чаз жуван гъиле авай лаш тIурар алайди хьиз акуна, чарадан лам — шив хьиз. Кабабдин нидал фейиди ламраз тагъ гудай чкадал дуьшуьш хьана лугьудайвал, къе чна РагъакIидай пата авай “дустари” илитIнавай капиталдин къайдайрин “бегьер” кIватIзава. За талгьайтIани, им вуч “бегьер” ятIа, квез виридаз чизва. Чаз жуван хизандин, жуван Ватандин къадир хьанач. Гила чна, тIуб сара кьуна, гьайифар чIугвазва.
Тикрар хъийин: информациядин а “къайи” дяве давам жезва. Дявечийри къе вилик эцигнавай месэлани малум я: четинвилериз, къенепатан са жерге татугайвилеризни килиг тавуна, къвердавай къудратлу жезвай Россия, буьгьтендин таблигъат тухуналди, дуьньядин халкьарин арада виляй вегьез, адан тIвар кьацIуриз кIанз алахъзава. Мисал патал мукьвара жедай хъуьтIуьн Олимпиада къачун. Чи спортсменри “допинг ишлемишна” лугьуз (и кар субутардай гьич са делилни жагъанвач), абуруз Россиядин Федерациядин пайдахдик, государстводин гимндик кваз экъечIдай ихтияр гузвач. Олимпиададин чемпиондив къизилдин медаль вугудайла, ам гьи уьлкведай ятIа, гьа уьлкведин пайдахни хкажзава, гимн язава. Им а спортсмендиз ийизвай чIехи гьуьрмет я. Амма чи уьлкведай тир Олимпиададин гъалибчи и гьуьрметдикай магьрумзава. Вучиз? Амай масабуру хьиз, хейлин йисара гьазурвилер акуна, михьивилелди, намуслудаказ спортдин акъажунра гъалибвал къазанмишай чи спортсмендик вуч тахсир ква? Ам Россиядай я лугьуз?
Ихьтин акьулдихъ галаз кьан тийизвай къарар кьабулнавай жанабийрин фикирдиз гъиз кIанзава. Олимпиададин къугъунра и ва я маса уьлкведай тир чемпиондив медаль вугудайла, государстводин гимн ягъун ва пайдах хкажун — им эвелни-эвел чемпиондиз кьилди вичиз алава яз кьетIендиз ийизвай вини дережадин гьуьрметун ва адан агалкьуниз, лайихлувилиз лап чIехи къимет гун я. Тикрар хъийин: спортсмендиз кьилди вичиз! Вучиз МОК-ди спорт сиясатдихъ галаз алакъалу ийизва?
Олимпиададин чемпионриз Советрин Союзда чIехи гонорар гузвачир. Амма вичин гьуьрметдай язавай СССР-дин гимндин ван атайла, чи уьлкведай тир чемпиондин вилерал накъвар акьалтдай. Абур чемпионди вичиз къудратлу уьлкведи дуьньядин майданда ихьтин гьуьрметунал, вич чIехи уьлкведин ватанэгьли тирвилел ийизвай дамахдин, ватанпересвилин накъвар тир. Ина сиясат авач, им михьи ватанпересвал я. РагъакIидай патан стратегриз гила чун ватанпересар хьана кIанзавач.
Эхиримжи йисара Россиядал цIийи хъувунвай къайдайра информациядин гьужумар ийизва. Аквазвайвал, гьужумрин мурад-метлеб гьа виликанди яз амазма (дуьньядин майданда ЧIехи Россиядин дережа, авторитет агъузариз алахъун), абур ишлемишзавай къайдайра лагьайтIа, са кьадар дегишвилер твазва. Вичикай винидихъ ихтилат фейи Олимпиададин къугъунриз талукь месэлади и кар ачухдиз къалурзава. Россиядиз акси ихьтин сиясатдин фендигарвал французрин полицияди сенатор Сулейман Керимовахъ галаз алакъалу яз къарагъарнавай меэладай аквазва.
Лезги халкьди, саки вири дагъустанвийри вичел дамахзавай Сулейман Керимован баркаллу крарикай чна са тIимил вахт инлай вилик “Лезги газетда” (№48, 30-ноябрь, 2017-йис) кхьенай. Алай вахтунда французрин полицияди чи ватанэгьлидик квачир тахсирар кутаз алахъун аламат жедай кар туш. И месэла Россиядиз акси РагъакIидай патан къуватри чи уьлкве вири патарихъай кIевера тваз алахъунин сиясатдихъ галаз алакъалу я.
Вуч лагьайтIани, гьикI лагьайтIани, Сулейман Керимов адетдин, жергедин, лугьун хьи, “Россиядин простой гражданин” туш. Ам уьлкведин законар акъуддай вини кьилин гьукумдин векил — сенатор, дуьньяда тIвар-ван авай карчи ва меценат, бязи экспертрин гафарай, Президент Владимир Путинан мукьув гвай ва агьалийрин дуланажагъ хъсанарун патал Президентдин курс уьмуьрдиз кечирмишзавай инсанрикай сад я. Ихьтин касдал лекеяр вегьейла, чи уьлкведин къаматдикай, адан кьиле авайдакай гьихьтин фикирар арадал гъизватIа килиг садра… Фикир це, уьлкведиз, иллаки чи республикадиз, дагъустанвийриз, кьилди къачуртIа, лезги халкьдиз гьикьван зарар жезватIа.
Сулейман Керимова тухузвай кIвалах асул гьисабдай социальный месэлаяр гьялунихъ рекье тунва, ада четин гьалда авай виш агъзурралди ватанэгьлийриз куьмек гузва. Дагъустанвийрин арада Сулеймана иллаки чIехи гьуьрмет къазанмишнава. Адан баркаллу крар абуруз чпин вилералди аквазва эхир. Гьавиляй чи ватанэгьлийри адаз гзаф кьадар хийир-дуьа ийизва, Аллагьдивай куьмек тIалабзава.
С. Керимова Ватандиз карчийри гьикI къуллугъ авуна кIандатIа, гьа рекьяй чешне къалурзава. Кар ана ава хьи, эхиримжи вири йисара Дагъустан коррупциядин къармахра гьатнавай, “откатар” авачиз са карни тежезвай, законар гьисаба такьазвай чка я лугьуз, чи республикадин тIвар чIурукIа акъудзава. Гьавиляй чпиз гьамиша мукъаятвал хас тир чIехи инвесторар чав эгечIзавач. Амма Сулейман Керимова, амайбурулай тафаватлу яз, чIехи инвестицияр вичин хайи республикадиз рекье твазва. Гьа и кардалди ада Дагъустандин имидж хъсанаруниз куьмек гузва. Хиве кьуна кIанда, республика социальный ва экономикадин рекьяй вилик тухунин карда чIехи метлеб авай проектар кьилиз акъуддайла адаз чкайрал манийвилер гузвай дуьшуьшарни ава. Месела, чпин хсуси интересрин къайгъуда авай чIехи чиновникри.
Инал рикIел хкиз кIанзава. 2012-йисуз РД-дин Сад лагьай вице-премьервиле Олег Липатов тайинарнай. Икьван чIавалди ада “Нафта-Москва” ОАО-дин гендиректорвиле кIвалахзавайди тир ва адан регьбервилик кваз Дагъустанда миллиардрин къимет авай чIехи проектар кьилиз акъуднавай. И йисуз»Курорты Северного Кавказа» госкомпанияди Каспийск шегьердилай кьибле патахъ 150 агъзур кас (гележегда — зур миллион) агьалияр яшамиш жедай цIийи шегьер эцигун кьетIна. Республикадин Кьил Мегьамедсалам Мегьамедова и проект Владимир Путиназ къалурна ва адавай куьмек гун тIалабна. Шегьердин кьилин инвестор Сулейман Керимован гуьзчивилик квай “Нафта-Москвади” 44 млрд. манат инвестицияр ахъайда лагьана хиве кьунвай. ЦIийи шегьердин архитектурадин план Британиядин тIвар-ван авай пешекарри туькIуьрзавай. Кьилин инвестор Сулейман Керимов тирди чир хьайила, Китайдин, Австриядин, Франциядин, Кьиблепатан Кореядин инвесторри проект кьилиз акъудуник чпин пайни кутуникай фикир ийида лагьанай. И проектдихъ 100-150 агъзур агьали кIвалахдал таъминардай мумкинвал авай ва ада Дагъустан вири рекьерай йигиндиз вилик тухун лазим тир.
Республикада гьукум дегиш хьана. Олег Липатоваз Москвадиз эвер хъувуна. Проектни кьилиз акъатнач. Аламатдин кар яни, кIвалах башламишна куьтягьунин кьилин шартI — пул аваз-аваз, проект кьилиз акъатнач. Себеб виридаз ашкара я.
Жегьилриз чир тахьунни мумкин я, лезги агъсакъалрин, чIехи несилдин векилрин рикIел алама жеди. Алатай асирдин 70-йисара уьлкведин регьберри Каспий гьуьлуьн Самурдин къерехда курортрин Самур тIвар алай шегьер эцигун фикирдиз къачунай. Эцигунар XII пятилеткадин планрик (1990-йисал къведалди) кутун фикирда авай. Амма 80-йисара арадал атай четинвилерихъ галаз санал Самур шегьер эцигунни рикIелай алудна.
Субтропикриз мукьва (Сочидив гекъигиз жедай хьтин) гьавадин, тIебиатдин шартIара авай Самурдин комплексдин курортринни туриствилин хел вилик тухудай мумкинвилер, кIан хьайитIани, рикIелай алудиз жедайбур туш. Са жерге авторрин гьисабунралди, гьатта алай девирдани, къулай мугьманханаяр авачтIани, гьар йисуз иниз 100 агъзур касдив агакьна инсанар ял ягъиз къвезва. Самурдин тIебиатдин комплексдин гуьзелвилел ашукь хьайибур Каспийдин (амай чкайрилай тафаватлу яз гьелелиг михьидаказ амукьнавай) къерехдиз гьар йисуз мугьманвилиз хквезва. Гзафбуру мягьтелвилелди туьгьмет ийидай къайдада хабар кьазва: “Аллагьди квез ихьтин девлетар ганва. Куьне абурун иесивал вучиз ийизвач, абурукай менфят вучиз къачузвач? Уьмуьр хъсанардай чIехи мумкинвилер аваз, куьн кесибвилелди вучиз яшамиш жезва?”.
Ингье, «Курорты Северного Кавказа» ва Дербент шегьердин 2000 йисан юбилей къейд авунин госпрограммаяр туькIуьрдайла, Сулейман Керимова Каспий гьуьлуьн къерехда курортринни туриствилин Самур шегьер эцигунин идеядал “чан хкана”. Ихтилат а кардикай физва хьи, Дербентдин патав, шегьердивай 15 километрдин мензилда къакъатна кьибле патахъ чIехи аэропорт эцигунин мумкинвал арадал атанвай. Гьеле 2015-йисан октябрдиз РД-дин Кьил Р. Абдулатипова и кардикай лугьудайла, аэропорт эцигунин проект кьилиз акъудунин гьакъиндай республикадин руководстводи Сулейман Керимовахъ галаз меслятар ийизвайди, проектдин тереф РФ-дин Премьер-министр Дмитрий Медведева хуьзвайди малумарнай.
Меслятар ийизвай вахтунда Сулейман Керимова малумарнай хьи, неинки аэропорт, гьакIни 100 агъзурдалай виниз агьалийяр яшамиш жедай цIийи шегьер эцигун патал “Нафта-Москва” саки 50 млрд манат инвестицияр желб ийиз гьазур я. Им Дагъустан яргъал-мукьвал девлетлу жеда лагьай чIал тир. Гила дагъустанвийривай, иллаки кьибле патан районра яшамиш жезвайбурувай республикада экономикадин ва социальный рекьяй гьалар ва чпин уьмуьр хъсанвилихъ элкъведайдак умуд кутаз жедай.
Амма, гьайиф хьи, и умудар гьелелиг кьилиз акъатзавач. Шаз Минкавказди Дербентда аэропорт эцигун экономикадин рекьяй хийир авачирди яз гьисабна ва проект кьилиз акъудун акъвазарна. Министерстводи гьисабзава хьи, Дербентда аэропорт эцигун патал шегьердиз акьван гзаф туристар къвезвач. Махачкъалада чIехи международный аэропорт ава, Дагъустандиз къвезвай кьван вири туристар патал адан такьатар, мумкинвилер бес жезва. (Гаф кватай чкадал лугьун: чкIана, банкрот жезвай и аэропортдал чан хкайдини Сулейман Керимов я). Минкавказдин фикирдалди, алай вахтунда цIийи аэропорт эцигун менфятлу туш. Уьлкведин экономикада авай къенин четин гьалар гьисаба кьуна, министерство гьикьван гьахълу яз хьайитIани, гележегда Кьиблепатан Дагъустанда дегь шегьер Дербент ва инсаниятдин тарихдилай виликан вахтарилай амай Самурдин надир там, Каспий гьуьлуьн надир къерех квай курортринни туриствилин зурба комплекс эцигуниз мажбур жеда. Вучиз лагьайтIа, Аллагьди ганвай чи шартIара туриндустрияди эвелни-эвел Кьиблепатан Дагъустандин, вири республикадин экономикадив цуьк акъудиз тада. А девир мукьвал ийидай мумкинвилер чи ватанэгьли Сулейман Керимовахъ, сифте нубатда, адан вини дережадин акьул-камалдихъ, карчивилин чIехи алакьунрихъ ава.
Къе чи ватанэгьли кIевера тваз алахънава. Аквазва хьи, Россиядиз къуллугъзавай россияви миллиардерриз США-ди ва РагъакIидай патан Европади дяве малумарнава, басрух гана, абур чпин аслувилик кутаз кIанзава. Гьа са вахтунда Россиядай миллиардар чуьнуьхна, Европадиз катнавайбуруз, Россияда девлетар кIватIиз, РагъакIидай патан экономикада эцигзавай россиявийриз куьтIзавач. Гьар гьикI ятIани, квачир тахсирар кутаз алахъун эсиллагь дуьз туш эхир.
Французрин силисчийри лугьузва хьи, С.Керимова 500-750 млн.евро Франциядиз чемоданра аваз гъана. Идан чIалахъ вуж жеда? Фикир це садра. 500-750 млн. евродин заланвал виридалай чIехи €500 купюрайра аваз хьайитIа, 1.120-1.680 тонндиз барабар я. Икьван пул чемоданра аваз а патаз акъудун патал государствойрин сергьятдилай шумудра элячIун герек къвезва? Им садалайни алакьдай кар туш. Гьатта лувар квай касдилайни.
Гьар са шей махсус аппаратурадалди ахтармишзавай таможня, погранпостарал алайбур ксанвани? Эгер С. Керимова и уьлкведин къанунар чIурна, тахсиркарвал авунвайтIа, ам аниз ерли фидачир. Ам тахсирлу тиртIа, Францияда машгьур, судра гьамиша гъалибвал къазанмишзавай адвокатар адан тереф хуьз гьазур жедачир. Гьар йисуз вичиз жезвай пулдин такьатрин чIехи пай мергьяматлувилин рекьиз ахъайзавай, миллиардар налогар яз гузвай касди налогрин гьакъиндай законар чIурдайди туш. Вични дуьньяда тIвар-ван, ихтибар авай бизнесменди къецепатан уьлкведин законар. Са шакни алач, Сулейман Керимовак квачир тахсир кутаз алахъун — им Россиядин тIвар нагьахъ кьацIуриз кIанз ийизвай алахъунар я. ИкI хьайила, Россиядинни РагъакIидай патан араяр мадни къайибур жедачни?
Инанмиш я: гьахълувал гъалиб жеда, Сулейман Керимов са лекени алачиз Ватандиз хкведа, ада халкьдиз къуллугъ авун давамарда.
Абдулафис Исмаилов, «Лезги газетдин» обозреватель
