Алай вахтунда чи уьлкведин гьукумдин кьилевайбуру ватанпересвилин тербиядин месэлайриз кьетIен фикир гузва. Гьакъикъатдани, им образованидин хиле кар алай терефрикай сад я. Хизанда, мектебда аялдиз гузвай тербия гьикьван дуьзди хьайитIа, адан гележегдин уьмуьрдин бинени гьакьван мягькемди жеда.
Чи йикъара чирвилер къачузвай маканра акьалтзавай несилриз тербия гунин месэлаяр гьи гьалда ава? Халис ватанпересар чIехи авун патал гьихьтин къайдайрикай менфят къачуна кIанзава? Алай вахтунда тербиядин месэлайриз талукь къурулушда цIийивилер, дегишвилер тунин игьтияж авани? И ва са жерге маса суалар чна алим, ДГПУ-дин профессор, Тахо-Годидин тIварцIихъ галай институтдин сектордин заведующий Шайдабег Айдабегович Мирзоеван вилик эцигна.
– Шайдабег муаллим, чи суьгьбетдин асул месэлайрал элячIдалди, чаз филологдин пеше куьне гьикI хьана хкягъайди ятIа, гьадакай ихтилатнайтIа кIанзавай.
— Филология — им чӀаланни литературадин ери чирзавай илим я. И кардикай чаз гьеле мектебда кӀелдай йисара хабар хьанай. А вахтунда муаллимдин пешедиз еке кесер, муаллимриз лагьайтIа, иллаки чIаланни эдебиятдин муаллимриз, еке гьуьрмет авай. Бахтунай, заз мектебда пара савадлу муаллимри чирвилер гана. Абурун арада Фейзулаев Бедулагь, Къазанбегов Афис, Магьамдаров Шихкерим, Черкесов Магьамедсаид ва масабур авай. (Аллагьди рагьмет гурай чпиз!)
ГъвечIи чIавалай зун хайи чIалал кьару тир. Гьакъикъатдани, лезги чIал еке мумкинвилер авай къадимбурукай сад я. Чи чIала адан къадир чирзавай са кьадар дурумлу ибараярни ава. «Ширин чIал (мез)», «чӀалал гъваш (яни меслят ая)», «дуьз чӀалалди рахух», «инсан чӀалал атун» ва икI мад.
Са гафуналди, чирвилер гайи муаллимри заз и пеше пара кIанарна, хайи чIал, эдебият мадни дериндай чирун зи мураддиз элкъвена. Гьа икI, кьисметди зун Дагъустандин госуниверситетдин филологиядин факультетдиз акъудна.
Университетда кӀелдайлани, зи бахт ачух хьана. Заз чӀаланни литературадин халис сагьибар, тIвар-ван авай машгьур алимар тир зи хуьруьнви Алипулатов Максиман, Абдулжамалов Надиран, профессорар тир Гьайдаров Ражидинан, Гуьлмегьамедов Агьмедуллагьан, Мегьамедов Гьамидуллагьан, Гашаров Гьажидин тарсара чирвилер къачуна.
Университетдин филологиядин факультет яру дипломдалди акьалтӀарай зун 1975-йисуз чӀалан рекьяй аспирантурадик экечӀна. И рекьени зи илимдин регьберар лезги ва Дагъустандин чIаларикай са кьадар ктабар кхьенвай филологиядин илимрин докторар, профессорар тир Букар Талибов ва Унейзат Мейланова хьана. Зи сифтегьан илимдин са шумуд макъалани, гьуьрметлу прфессор Ражидин Гьайдаровахъ галаз санал чапдай акъудай «Лезги чӀалан омонимрин словарни» жувавай хайи лезги чӀалаз ийиз алакьай гьуьрметдин са лишан я. Гуьгъуьнлай халкьдин тербиядин месэлаяр ахтармишун гъиле кьадайлани, заз чӀаланни литературадин чирвилерикай еке куьмек хьана. Вучиз лагьайтӀа, чIал галачиз са илимни кьиле фидач.
– Куьне тербиядин месэлайриз талукь илимдин кIвалах кьиле тухуз са кьадар йисар я. Куь фикирдалди, Советрин девирдин ва къенин йикъан тербиядин месэлайрин арада тафаватлувал хьун квелай аслу я?
— Советрин девирда халкьдиз регьбервал гузвайди са Коммунистрин партия тир. Адан регьбервилик кваз халкьди колхозар, совхозар, майишатдин хейлин маса идараярни арадал гъана, Ватан душмандикай хвена. Чилер-цавар ахтармишна ва са кьадар месэлайрай, иллаки образованидин рекьяй, дуьньядин уьлквейрин кӀвенкӀве хьана. Месела, эгер маса уьлквейрин образованиди инсандиз са пеше чирзавайтӀа, советрин образованиди са шумуд пешедай чирвилер гузвай. Къецепатан хейлин уьлквейра образование пулдихъ къачузвайтӀа, Советрин гьукуматда образование гьавая тир.
Образование вуч лагьай гаф я? Инсандин къамат гуьнгуьна тун. Образование сад-садахъ галаз сих алакъада авай пуд терефдикай ибарат я: чирвал къачун, тербия къачун, руьгьдин, бедендин, акьулдин гьерекат хкажун. Советрин образованиди вири и терефар фикирда кьазвай. Гьавиляй Америкадин конгрессди Советрин гьукуматдин образованидикай менфят къачудай къарар кьабулнай.
Къе лагьайтӀа, сиясатдин партияр гзаф хьанва. Халкьдин камалди лугьузва: са хуьре ирид кавха жедайди туш. Ибур тапан гафар туш, уьмуьрдин гьакъикъат я. Гьар са партияди инсандиз чирвал гудай, ам тербияламишдай, уьмуьр кьиле тухудай кьилдин рекьер къалурзава. Халкьдин образованидихъ рикI кузвай векилри бес институтра, университетра кӀелунин планрай «Этика», «Эстетика», «Логика», «Культурология» предметар акъуддани? И предметар галачиз гьихьтин муаллимар гьазурда, гьихьтин тербия гуда, инсандин зигьин, акьул гьикӀ гуьнгуьна твада?
Мадни, чак эхиримжи вахтара къалабулух кутазвай са месэла ава: са шумуд йис вилик мектебра «Основы христианской культуры», «Основы мусульманской культуры», «Основы иудейской культуры», «Основы буддийской культуры» предметар туна. Им гьикӀ лагьай чIал я? Чна гила кӀелзавай аялар диндиз килигна чара ийидани? ИкI хьайила, абуруз чна «хашпара», «мусурман», «чувуд» лугьуз, чеб чпивай къакъуддай мумкинвал гузва. Советрин гьукумат вичин халкьар агудиз алахънай. Къенин девирдин образование лагьайтIа, зи фикирдалди, абур сад-садавай къакъудиз алахънава. Им гьич кьиле фидай кар туш.
– Халкьдин тербия лагьайла, гьикӀ гъавурда акьун лазим я?
— Халкьдин тербия — им миллетрин хъсан адетрал, медениятдал бинеламиш хьанвай хел я, яни халкьдихъ ахьтин къуват ава хьи, ада шумудни са йисарин къене, асиррилай асиррал, лап куьлуь-шуьлуьярни фикирда кьуна, марифатдинни ахлакьдин жигьетдай виридалайни хъсан ерияр несилрилай несилрал агакьарнава. Абурук сифте нубатда дуствал, стхавал, садвал, меслятвал акатзава. Дагъустандикай лугьун хьайитӀа, ина вишелай виниз миллетар яшамиш жезва. Абурукай гзафбур лап дегь заманайрилай инихъ Дагъустандин чилел бинеламиш хьанва. Дагъларин уьлкведин халкьар чеб чпихъ галаз са чӀавузни къал-къижда хьайиди туш, душманрин виликни абуру гардан кӀирнач. Гьа ихьтин ерийрал халкьдин тербияни бинеламиш хьанва.
Халкьарин медениятди гьуьрмет-хатурдин, къуни-къуншивилин, яр-дуствилин, къавум-къардашвилин, мугьман кьабулунин ва чи халкьариз хас тир маса адетар чирзава.
– Шайдабег муаллим, алай девирда тербиядин месэлаяр гуьнгуьна хтун патал гьихьтин серенжемар кьабулна кIанзава?
— Кьабулна кӀанзавай серенжемар гзаф ава.
Сад лагьайди, Ватандин тарих акьалтзавай несилриз гъахълудаказ чируниз ва аннамишуниз фикир гун. Килиг, вуч хьанатӀа. Эхиримжи саки 20-30 йисуз мектебрани, техникумрани, вузрани са шумуд жуьредин тарихдин учебникар пайда хьана. Гьар авторди тарихдин месэлаяр вичиз кӀанивал ачухна. Нетижада ийир-тийир квахьай аялривайни, муаллимривайни вуж гъахъ, вуж батӀул ятIа тайинариз хьанач. Эхирни чун кьукьмада акьуна. Гила тарихдин са учебник жедай къарар кьабулнава. Аялар ватанпересар яз тербияламишун патал жуван Ватандин — Дагъустандинни Урусатдин гьакъикъи тарих чир хьана кӀанда.
Кьвед лагьайди, акьалтзавай несилриз сифте нубатда хайи халкьдин, Дагъустандин ва Урусатдин меденият чирун герек я. И месэла гьялун патал вири дережайрин кIелунрин маканра (мектебра, колледжра, вузра), «Дагъустандин халкьарин культура ва адетар» ва «Ватандин медениятдин дибар» предмет чирун лазим жезва. ТӀимил-тӀимил гьар са мукьвал-яргъал миллетрин векилриз кутугай къиметлу адетар, хесетар, къайдаяр чир хьурай. Къуй чи аялриз мектебда амаз са вичин миллетдин ваъ, Ватандин 100-лай гзаф халкьарин къадир хьурай. Гьа икI чавай абурук дуствилин, гьуьрметлувилин руьгь кутаз жеда. Квез чизва, гьуьрмет авай чкада девлетни жеда, чи аялриз неинки са чпин, гьакI амай миллетрин къадирни жеда.
Пуд лагьайди, Ватандин культурадин, хайи медениятдин тарсар вини дережада аваз тешкилун патал муаллимар гьазурна кIанзава. 1992-йисалай чи мектебра Дагъустандин медениятдин тарсар, чпихъ махсус образование авай муаллимар тахьун себеб яз, физкультурадин, чӀалан, тарихдин ва маса предметрин муаллимри тухузва. Им кьиле фидай месэла туш. Чи фикирдалди, ихьтин муаллимар гьазурун патал кьилдин факультет арадал гъун, я тахьайтӀа, ДГПУ-дин филологиядин, ДГУ-дин культурадин факультетрикай менфят къачун герек я.
Кьуд лагьайди, Ватандин культурадин ва Дагъустандин медениятдин учебникар ва методикадин къайдаяр туькӀуьрун, арадал гъун патал и кардал чеб ихтилат физвай месэлайрин гъавурда авай пешекарар желбна кӀанда. Къе ихтиярар ганва лугьуз, акатай вуж хьайитӀани учебник кхьиз алахъзава. Нетижада рецензентри къван-къванцел тун тавур учебникарни кваз чапдай акъудзава, мектебриз теклифзава. Учебникда гьар са гаф вичин чкадал хьун лазим я. Иллаки меденият чирзавай ктабра са миллетдикни рехне кутун, сад масадалай тафаватлу авун виже къведач.
Культура лап мукьуфдивди ачухарна, гьар гьи халкьдин меденият ятӀани, ядигар хьиз хвена кIанда. Чна культура хуьда, культуради — чунни.
– Суьгьбетдин эхирдай заз квез ЕГЭ-диз талукь суал гуз кIанзава. Гзафбуру, гьа жергедай яз, муаллимрини, ам герек авай имтигьан туш лугьузва. Фадлай образованидин, илимдин хиле кIвалахзавай пешекар, алим яз, ЕГЭ-дин гьакъиндай куь фикирар гьихьтинбур я?
— ЕГЭ са акьван пис туш, эгер бинедай фикирда кьурвал кьиле тухуз хьайитӀа. И имтигьанди аялриз гьар жуьредин месэлайрай кьил акъуддай чирвилер гузва, къайдаяр чирзава.
Амма, гьайиф хьи, гьа са вахтунда ада аялриз дериндай кьатӀундай, чпин фикирар вири терефрихъай субутардай, вири патарихъай аннамишдай мумкинвилер гузвач.
Чуьнуьхдай кар авач, ЕГЭ вахкузвай чIавуз мектебра ва вузра кӀвалахзавай са кьадар муаллимар чкайрал аялриз тайин тир къиметдихъ «куьмек гунал» машгъул я. Ихьтин имтигьандикай вуч менфят хьурай? Са мисал. ЕГЭ вахкана, университетдик экечIнавай, 1-курсуна кӀелзавай студентриз «Ваз муаллим жез кIан хьунин себеб вуч я?» темадай сочинение гайила, гъалатӀар квачиз кхьейбур тек-бир хьана…
Чи фикирдалди, мектебризни, вузризни са жуьредин ихтиярар гана кӀанда: низ ЕГЭ герек ятIа, гьада ЕГЭ вахкурай, амайбуру, чпиз тарс гайи муаллимринни махсус комиссиядин вилик чпин чирвилер, адетдин имтигьан вахкана, субутрай.
Куьрелди, заз чи суьгьбет ихьтин насигьатдин бендиналди акьалтIариз кIанзава:
КӀела, чира, лигим хьухь,
Камаллу руш, итим хьухь!
Халкьдин таъсиб хкаждай,
Дамах гвачир алим хьухь!
– Вижевай бенд я, Шайдабег муаллим! Маналу суьгьбетдай куьн сагърай!
Мегьамед Ибрагьимов
