Культурадин дережа къалурзавай кьилин шартI ­инсанрин хайи чIал я, лезгийриз — лезги чIал.

Гьар са чIал вич яратмишай халкьдихъ галаз сих алакъада ава. Саки вири халкьарин тIварар, абурухъ галаз лезги халкьдин тIварни, чIалан тIварцIиз элкъвенва. Лезги чIал лагьайла, гьич са шакни алачиз, ихтилат лезги халкьдикай, ада виш йисарин тарихда арадал гъана, имтигьанрай акъуднавай алатдикай физвайди аквазва.

Лап дегь заманайрилай эгечIна вири халкьари, абурухъ галаз лезгийрини, хайи чIал, ядигар хьиз, хвена, девлетлу авуна, къе­шенгарна. Нетижада хайи чIалани халкьдиз тайин­ тир зурба къуллугъ авуна. ЧIала халкь са ме­цел гъана, инсанрик инсаниятдин делилрив кьадай намусар, къилихар, амалар, хесетар кутуна, герек­ атайла вири халкь санал тупламишна, душманрин хура къудратлувилелди акъвазарна.

Хайи чIалан мумкинвилер дуст-душманри кIевелай аннамишна. Душманри чи адетар­, мурадар, чи чIал гьисаба такьаз хьана. Абур дагъвийрал чпин чIалар, чпин адетар, чпин дин, чпин къайдаяр илитIиз, дагъви ­халкьарин араяр къуриз, культура пислемишиз алахъна. Дустари лагьайтIа, дагъвийрин хайи чIа­лариз ва культурадиз кутугай къимет гана, Да­гьустандин халкьар сих алакъада твадай алат — тайин чIал лазим тирди кьа­­тIана. Дагъвийривай, гьа жергедай яз лезгийривайни, дустни душман сабурлуви­лелди чара ийиз алакьна. Нетижада дагъвийриз куьмек яз чIехи дуст­вилиз вафалу халкьдин чIал — урус чIал атана­. Урус чIала къе Да­гъустандин халкьар алакъа­ламишзава, жегьил несилриз дуьньядин  культурадикай, тарихдикай, адетрикай, маса миллетрин ацукьун-къарагъуникай, инсаниятдин инсанвилин дережадикай хабар гузва.

Лезги районрин милли школайра аялрин чирвални тербия кьве чIалалди — урус ва лезги — вилик тухузва. Лезги чIала къе Даггосуниверситетда, Даггоспедуниверситетда, Дербентдин педколледжда жегьилрин чирвилер хкажзава. Лезги чIалалди республикадин, районрин газетар, “Самур”, “Дагъустандин ди­шегьли”, “Кард” журналар, са кьадар художественный, илимдинни методикадин ктабар чапдай акъатзава.

Хайи чIал жегьил несилдиз чарасуз тирди алай вахтунда чи гьуматдин къанунрани кIевелай истемишзава. Государственный Думади “Хайи чIалар чирунин закон” къабулнава. Законди школадин образовани дидед чIалални тухун лизим тирди къейднава.  Ана лагьанва: “Аялриз ва абурун диде-бубайриз чпин дидед чIал хушуналди хкядай ва школадин предметар чирдай ихтиярар ава”. Вири и месэлайри гьар са несилдиз лезги чIалакай жезмай кьван менфят хкуддай рекьер ачух тирди къалурзава, школайриз, хизанриз, вири жемятдиз тербиядин шегьре рехъ мад ва мад ачухзава.

Гьа са вахтунда, лугьун лазим я хьи, алай вахтунда са кьадар хизанра, школайра хайи чIалан мумкинвилерикай бес кьадар менфят хкудзавач. Аялдин тербиядин истемишунар фикирда кьуна килигайла, хайи чIа­лахъ галаз сих алакъада авай са кьадар месэлаяр зайифдиз гьялзавайди аквазва. Гзаф йисарин ахтармишунри къалурзава хьи, лезги хизанра ва школайра хайи чIалаз дуьз къимет гун тийизвай гзаф дуьшуьшар гьалтзава­.

Са бязи муаллимар хайи чIалав жавабдарвилелди эгечIзавач. Абуру лезги чIалаз хас тир стилистикадин, орфоэпиядин, методикадин адетар хуьзвач, тарсар чIалан девлетдикай дериндай менфят къачуна теш­кил­завач, чIалан хцивилел, гумрагьвилел, халкь­­­­дин мецин яратмишунрал аялрин фикир зайифдиз желбзава, аялар чIалалди (мецелди) тербияламишдай, абуруз чирвал гудай халкьдин чешнелу къайдайрал амалзавач.

Хуьрерин школайра дидед чIалан ва ли­те­­ратурадин кружокар тайин дережада тешкилзавач, хайи чIалалди цлан газетар, лозунгар, плакатар акъудуниз, мярекатар, конференцияр тухуниз тIимил фикир гузва.

Бязи школайра жавабдарсуз руководителри хайи чIалан ва литературадин тарсар гун муаллимрин пешекарвал ва чирвал фикирда такьуна тапшурмишзава. Дидед чIалан тарсар тухузвай муаллимрин жавабдарвал хкажзавач, абуруз вахт-вахтунда лазим тир куьмекар гузвач.

Хайи чIалан къадир чир хьун хизандилайни аслу жезва. Лугьун лазим я хьи, инани са бязи вахтара гьич кутуг тавур хьтин татугайвилер гьалтзава.

Иллаки шегьерра яшамиш жезвай гзаф хизанра хайи чIал гьисаба кьазвач. Нетижада чпин дидед чIал тийижир аялар, жегьи­лар къвердавай гзаф дуьшуьш жезва. Диде-бубадин хушуналди хайи чIалакай магьрум хьанвай­ инсанар хайи литература, газет, журнал кIелу­никай, дидед чIалал кхьинар авуникай, радиодин ва телепередачайриз яб гуникай, са гафуналди, хайи культурадин дев­летдихъ галаз сих алакъада хьуникай къерех ва магьрум жезва.

Хайи чIалахъ авай тербиядинни чирвилер гунин мумкинвилер диде- бубайри, муал­лимри ва вири жемятди дериндай гьисс авун ва ишлемишун патал ихьтин месэлайриз кIевелай фикир гун лазим я:

Жуван хайи чIал дериндай чирун ва ам ядигар хьиз хуьн патал икьван чIавалди чапдай акъатнавай словаррикай (Мегьамед Гьажи­еван “Урус чIаланни лезги чIалан словарь”, Букар Талибован ва Мегьамед Гьажиеван “Лезги чIаланни урус чIалан словарь”, Агьмедуллагь Гуьлмегьамедован “Лезги чIалан фразеологиядин словарь”, “Лезги чIалан синонимрин словарь”, Ражи­дин Гьайдарован “Лезги орфографиядин словарь”, Ражидин Гьайдарованни Шайдабег Мирзоеван “Лезги омонимрин словарь”, Къурбан Акимован “Лезги чIалан гафарган”, “Лезгистандин топонимрин словарь”, “Лезги литературадин терминрин кIва­тIал”  ва мсб.) менфят къачун лазим я. Лезги­ чIалан девлет, деринвал ва михьивал патал датIана зегьмет чIугур и алим­рин гьар са ктаб алай ва къвезмай несилар патал ядигарар я.

Пара кьадар чухсагъул Дагъустандин халкь­дин шаир Майрудин Бабахановаз, ада неинки и вири словарар электронный къайдада дуьзмишна, лазим атайбуру ишлемишун патал, вичин “Лезги ким” тIвар алай сайтда эциг­нава, гьакI йисаралди зегьмет чIугуна,  “Лезги­ чIаланни урус чIалан словарь” чапдай акъудна­ва. Ибур вири чIалан хазинайрихъ авай халкьдин муьгьтежвал таъминардай ядигарар я.

Чна “Дагъустанди халкьарин (лезгийрин) адетар ва меденият” ктаб кхьидайла тухвай ахтармишунри къалурзава хьи, тербиядинни чирвилин дережа ачухарзавай саки 40 процент лезги гафар халкьди ишлемиш­замач, 65 процентдив агакьна аялриз ва жегьил­риз са кьадар гафарин мана эсиллагь чизвач. Нетижа гьихьтинди ятIа, виридаз аквазва.

Чахъ гилани хайи чIалал тербияламишдай, халкьдин къайдайрикай, амалрикай, адетрикай кхьенвай методикадин пособияр герек кьадар хьанвач. Лезги чIалал акъатзавай газетрани журналра хайи чIалан мумкинвилерикай кхьенвай макъалаяр лап кьериз-цIаруз жезва.

Малум тирвал, диде-Ватан, хайи халкь, чил, хуьр-кIвал кIан хьун, хайи чIал кIан хьуни­лай аслу я. Машгьур алим, академик Д.С. Ли­хачева лагьанай: “Жуван хайи чIалахъ галаз сих алакъа авачир инсандилай неинки жуван, гьакI амай халкьарин культураярни дериндай чириз алакьун мумкин туш”.

Хайи чIалан везифаяр артухарун — им урус чIалакай тIимил менфят къачун лагьай гаф туш. Ваъ. Урусатдин  вири миллетриз, дагъустанвийриз, гьа жергедай яз лезгийризни, урус чIалакай чирвилин, тербиядин ва культурадин мягькем даях хьанва. Им шаксуз­ месэла я. Амма урус чIал чирун — им хайи чIал гадарун, ри­кIелай алудун лагьай гаф туш. Урус чIалани лезги чIала сад хьана са везифа кьиле тухузва, чи жегьил несилрин ахлакьдин ва чирвилин дережа хкажзава.

Дидед чIалан мумкинвилер: гафарин гуьзелвал, рахунин, рафтарвилин, мягьтелвал къалурунин, эвер гунин, эмир, тебрик авунин ва маса къайдаяр арифдар агъсакъалри дегь заманайрилай инихъ дериндай гьисс авуна. Абуру чIалан мублагьвилиз, хцивилиз, кутугай чкадал лугьудай гафунин гуьзелвилиз, фикирдин ачухвилиз еке къимет гана. Гзаф вахтара бажарагълу ихтилатчийрин сивяй акъатай гьар са гаф, хци гапурдиз ухшамиш хьана, халкьдин сиверай сивериз чкIана, дурумлу ибарайриз элкъуьрна.

Месела:  а)  гаф фагьумна лугьуникай: “Сиф­те фагьум ая, ахпа рахух”, “Лугьудай гаф жакьвана лагь”;

б)  гафуниз вичин чка хьуникай: “Гаф атай чкадал лагь”, “Гьар гафунихъ вичин чка ава”;

в)  рахунин дережа хуьникай: “Гзаф ­ра­хадай­ди­ фад ягъалмиш жеда”, “Гаф га­фунай­ къведа”. “Акьуллу гаф къизилдилайни багьа я”;

г)  ихтилатдин гьахълувиликай, михьивиликай, ачухвиликай: “РикIин гафар рикIив агакьда”, “Тапаррин эхир жеда”;

д)  гафунин иесивал авуникай: “Итимдиз са гаф бес я”. “Гайи гаф хвена кIанда”;

е)  гаф  мукъаятдиз ишлемишуникай: “Гъи­­лин хер фад алатда, мецин хер — геж”, “КIвач цIуьд­гъуьнайди къарагъда, мез цIуьдгъуь­най­ди ваъ”, “Лашуни як тIарда, гафуни — кIа­раб”, “Ширин меци гъуьлягъ тIеквендай акъудда”.

Виридалайни важиблуди ам я хьи, чIалан куьмекдалди чIехибуру шумудни са несилар тербияламишна, кIвачел акьалдарна. ЧIалан куьмекдалди лезгийри жегьилрин зигьиндиз таъсир ийидай гьар жуьре къайдаяр, тегьерар, тербиядин къанунар арадал гъана. Халкьдин ахлакьдин, ма­рифатдин дережа хкажунин мураддалди чи къайгъудар ата-бубайри инсандиз дериндай таъсир ийидай чIалан кIватIалар, лайлаяр, махар, ми­салар, мискIа­лар, манияр, къаравилияр, туьнбуь­гьар­, веси­яр арадал гьана. Абурун куьмекдалди рахазвайдаз таъсирдай, туьнбуьгьдай, адан руьгь хкаждай, зигьин, акьул артухардай, хиве буржи твадай ва маса мумкинвилер гузва.

Хайи чIалан гуьзелвал иллаки межлисрал, суваррик, хуьруьк фейила, кимерал къалуриз хьана. Инсандин сагълугъдай лугьузвай хци, тIарам гафари, ихтилатрихъ галаз кьадайвал гъизвай кутугай мисалри, эцигзавай мискIалри чIалан гьайбатлувал къалурна, халкьдиз, ватандиз вафалувилин, баркаллувилин, намуслувилин гьиссер кутаз хьана. Нетижада лезги чIала чIалан устадрин тариф ийизвай “гафунивай тухуз тежер”, “гафар хци”, “гафарин устад”, “чIалан устад” хьтин дурумлу ибараяр арадиз атана. Ибуру вирида чIалахъ тамарзувилин гьиссер мадни мягькемарна.

Амма чIал, сивевай мез, ишлемишизни чир хьана кIанда. И карда важиблуди низ, вуч, мус, гьи тегьерда (гьи сесиналди, гафаралди), вуж алай чкадал лугьудатIа, чир хьун я. Тербиядин ме­­сэлайрал амал авунин нетижа яз, лезги халкьдин арада гъвечIи­дахъ, чIехи­дахъ, яшлудахъ, дишегьлидихъ га­лаз рахадай, таза аял, кефсузди диндирмишдай чешнелу къайдаяр гьатнава. Лезги чIала вакъиадин вахт, инсанди тамамарзавай везифа, адан яш — вири санлай фикирда кьуна, рахадай важиблу къайдаяр арадал атанва.

Хайи халкьдин мецелай лагьанвай и келимайрикай аялар тербияламишунин карда менфят хкудун муаллимрин, диде-бубайрин ва гьакI вири тербиячийрин буржийрикай я. Культурадин дережа къалурзавай кьилин шартIни инсандин хайи чIал я, лезгийриз — лезги чIаля.

Шайдабег МИРЗОЕВ,

РФ-дин халкьдин образованидин отличник,

ДГПУ-дин илимдин секретарь, профессор