Къени гафуни рикI шадда, чIуру гафуни рикI тIарда

Акьалтзавай несил тербияламишун чи ди­де-бубайрин, школайрин, вузрин вилик акъвазнавай акьалтIай важиблу месэлайрикай сад я. Идан гьакъиндай эхиримжи йнсара галаз-галаз кьабулнавай виридаз малум тир къараррини шагьидвалзава. Иллаки тербиядин месэлайриз Урусатдин Гьукуматди югъ-къандавай артух ва дерин фикир гузва. И мукьвара РФ-дин образованидин къанундикни са кьадар цIийивилер кухтазва. Адан бинедаллаз алай йисан 1-июлдилай кIелунин дережадиз ва еридиз кьилин фикир гун ва тербиядин дережа мадни виниз хкажун лазим жезва. ИкI хьунни лазим я. Къе аялриз гузвай тербиядилай, пакадин девирдин кьисмет аслу жеда.

Якъин тирвал, халкьдиз ва Ватандиз вафалу несил тербияламишуниз лезгийри лап дегь заманайрилай эгечIна еке фикир ганва. И кардин гьакъиндай халкьдин арада машгьур са кьадар тербиядин алатри: сивин яратмишунри (махари, мисалри, мискIалри, насигьатри, весийри, кьинери, меслятри), къу­гъунри, кьуьлери, макьамри, миллетдин тарихда ва виш йисарин уьмуьрда дурумлу чка кьунвай кIвале-куьчеда, пата-къерехда жув инсанвилелди тухун лазим тир тегьерри ва гзаф кьадар маса къайдайри шагьидвал ийизва. Ибур вири кьилди-кьилди ахтармишна, тербиячидин гьар йикъан тежрибада ишлемишна кIанзавай, чпихъ еке къуват авай халкьдин педагогикадин алатар я.

Чаз и гъвечIи макъалада халкьдин тежрибада лап дегь заманайрилай дурумлу чка кьунвай тербиядин тек са алатдал — гафунал акъвазиз кIанзава. Несилрилай несилрал агакьна, чеб халкьдин арада мягькем хьана, лезги чIала гафунин тербиядин къуват къалурзавай са кьадар мисалар гьатнава: “Турунин хер сагъ хъжеда, гафунин хер сагъ хъжедач”, “Гаф атай чкадал лагьана кIанда”, “Гаф гафунай къведа”, “ЧIехидан гаф атIу­мир”­, “Гафунивай тухуз тежедай”, “Гафунал гаф эцигун”, “Вуч гаф ава”, “Хци гафар”, “Лу­гьу­р гафар жакьвана лагь”, “Къени (михьи) гафуни рикI шадда, чIуру (туькьуьл) гафуни рикI падда” ва мсб. Вири и мисалри тербия гунин карда гафуникай менфят къачун лазим тирди къалурзава. Куьне фикир ганатIа, чеб савадлу, арифдар инсанар алачиз ра­ха­дач, абуру сабурдалди рахазвайдаз яб гуда, сад-кьве гафуналди меслят къалурда. Ра­хаз­вайди алачиз, тийижиз рахадай лагъ­лагъ­чи яз хьайитIа, адавай къерех жеда, ам секин­ хьайила агат хъийида. ИкI эгечIуналди, абуру лугьузвай гафариз кутугай къимет ­гузва.

Винидихъ тIварар кьур тербиядин алатар — сивин яратмишунар вири гафарикай иба­­рат я. Абурукай чун рахазвач. Чи мурад кIелзавайдан фикир тербиядин кьилдин гафарал желб авун я. И жигьетдай фикир гана веревирд авурла, лезги чIалан лексикада тербия гудай гафари еке чка кьазва ва абур тербиядин саки вири терефар къалурзавай кьилдин кIватIалриз чара жезва.

Тербиядин тамам дережа

къалурзавай гафар:

1. Акьуллувилин: кIелун, чирун, фагьум, фикир, хиял, акьул, амал, тегьер,къанажагъ, илим, алим ва мсб.
2. Ахлакьдин: виждан, инсанвал, намус, гьая, вафалу, гьейратлу, савадлу, гьуьрметлу, регьимлу, дикъетлу, сабурлу, камаллу, фагьумлу, жумарт, терс, айиб, уьтквем, игит, къагьриман ва мсб.
3. Зегьметдин: зегьмет, кеспи, кIва­лах, жафа, алакьун, сенят, алат, регьят, хийир, хушбахт, асант, четин ва мсб.
4. Зирингвилин: гужлу, гьайбатлу, гьунарлу, жанлу, зирек, къуватлу, къуччагъ, кьегьал, кIубан, лигим, мягькем ва мсб.
5. Гуьзелвилин: абурлу, гуьзел, гуьрчег, къешенг, хушбахт, тIарам, иер ва мсб.

Лезги  чIала  инсанвилин  ерияр,  инсандин тамам туширвал къалурзавай гафарини са кьадар чка кьазва: ламатI, мискьи, мутI­лакь, намерд, capсах, терс, хаин, хиянаткар, шкьакь, ягьсуз, буьндуьгуьр, женжел, темпел, кстах, лавгъа, кагьул ва мсб.

Гьич са акьулбалугъ, намуслу инсандини вичиз тербиядин тамам туширвал къалурдай гафаралди къимет гун кьабулдач. Эгер гузвай къимет гьахълуди яз хьайитIа (кар къимет гузвай тербиячидал: диде-бубадал, чIехидал ва виридалайни пара муаллимдал ала), эгер халкьдии марифатда гайи къимет акьулдин, ахлакьдин тамамвал къалурна мягькем хьанвайди ятIа, “тахсиркарди” ам кьабулда, гьахъсуз, хайи халкьдин марифатдив кьан тийизвайди ятIа, гафариз акси жеда, женг чIугвада, вич лазим дережадиз хкиз алахъда. Иниз килигна, инсандин тамам туширвал къалурзавай гафар лезги халкьдин арада ахлакь, акьул, фагьумлувал, зиреквал, абурлувал, яни тербиядин тамамвал хкажуниз эверзавай гафар яз пайда хьана лагьайтIа жеда. Идан гьакъиндай халкьдин сивин яратмишунри кIевелай шагьидвал ийизва.

Винидихъ къалурай жуьредин гафарин куьмекдалди аялдин тербиядин дережа гьикI хкажда? И месэла гьялун патал са кьадар къулай шартIар лезги чIалан, литературадин ва медениятдин тарсари яратмишзава. И тарсар тухузвай муаллимри гьар са тарсуникай инсанвилин дережа гуьнгуьна тваз, лазим нетижа хкудун патал педагогикадин илимди тестикьарна субутнавай “Чирвал гуналди тербияламишин” принципдал амал авун герек къвезва.

Винидихъ лагьай предметрин программайрини кьилдин гафаризни са кьадар ­фикир гун истемишзава. Месела, “Лексика” лугьур паюнай тарс гузвайла, кIелзавай аяриз “Гафунин мана-метлеб”, “Са манадин ва гзаф манаяр авай гафар чирун” темаяр винидихъ къалурай гафарин кIватIалриз ­важиблу фикир гуниз кутугайбур я. Муаллимдивай и тарсара лап ачухдаказ рагьметлу профессор Агьмедуллагь Гуьлмегьамедова чапдай акъуднавай “Лезги чIалан синонимрин словарь” менфятлудаказ ишлемишиз жеда.

Тербиядин гафарин манайрал аялар мектебдиз атай сифте йикъарилай акъвазун герек къведа. Идан себебни ам я хьи, сад лагьайди, тербиядин са кьадар гафар хизанда, арифдар чIехибурун, агъсакъалрин суьгьбетра, чIалан, литературадин тарихдин тарсара мукьвал-мукьвал дуьшуьш жезва­тIани, алай аямдин аялрин, жегьилрин рахунрин чIала ихьтин гафар тек-туьк гьалтзава: виждан, гъейрат, жумарт, жанлу, къуччагъ, къешенг ва мсб. Кьвед лагьайди, гьеле лезги чIалан гафарин манаяр ачухардай словарар вири аялриз тахьуниз килигна, кIелзавайбуруз гафарин якъин манаяр чирдай асант рехъ, савадлу инсанрин ихтилатрилай, мектебда гузвай тарсарилай гъейри, мад эсиллагь авач. Компьютеррални телефонрал машгъул тир къенин девирдин аялрик я “Лезги газет” кIел­дай, я лезги передачайриз яб гудай, я Лезги театрдиз фидай гьерекатар квач.

Лезги халкьдин марифатдин акьалтIай дережаяр чир хьун патал, чи фикирдалди, абур къалурзавай гафарин манаяр дериндай чир хьун герек я. Гафар чир хьана, абурун манаяр дуьз кьатIана, гъавурда гьатайдалай гуьгъуьниз, аялдиз вич тухудай ва тухун лазим тушир къайдаярни дериндай чир жеда. Гьавиляй, къайгъудар диде-бубади, савадлу чIехибуру, муаллимри гафарин манайрикай рахадайла, тербиядин гафариз кьилин фикир гун лазим къвезва, гузвай тарсар, къалурзавай меслятар вини дережада гьазурнавайбур хьана кIанда.

Гьелбетда, гьар са классда чирна кIандай лезги чIалан лексикадин дережа гьелелиг тайин тавун себеб яз, школаяр патал учебникрин авторривай гьи классда тербиядин гьи гафар гана кIандатIа, гьелелиг къалуриз алакь­навач. И везифани муаллимрин хиве амукьзава.

Урусрин магьшур педагог К.Д. Ушинскийди къейдзавайвал, кIелунин сифте йисарилай аялдик регьимлувилин, гьая-намусдин, масадахъ рикI кунин гьиссер кутуна кIанда.

И мураддалди гьар са муаллимди вичин тарсара ихьтин тапшуругъар кьиле тухвайтIа хъсан я.

1. Яшариз, классдиз килигна, аялдин акьулдивай кьатIуз жедай тербиядин гафар чара ийин.
2. Гьар са гафунин мана синонимрин (лигим-мягькем), антонимрин (викIегь-ажуз) куьмекдалди жезмай кьван тамамвилелди ачухарин.
3. Ачухарнавай мана аялдин фикирда литературадай, медениятдай, яшайишдай къачунвай мисалралди, мискIалралди мягькемарин. Месела: “КичIела яшамиш жедалди, игитвилелди кьиникь хъсан я”, “Вуна ихтияр гайила зи къуват, зи акьул артух жеда, зун душмандал гъалиб жеда” (4 класс, литературадин хрестоматия, “Кьилиз акъат тавур веси” мах).
4. Аялрив чпив тербиядин гафар квай мисалар гъиз тан. Месела: вафалу — дустуниз вафалувал, Ватандиз вафалувал; гьуьрмет, чIехидаз гьуьрмет, дидедиз гьуьр­мет, бубадиз гьуьрмет; гуьзел — гуьрчег парталар, гуьзел тIебиат, гуьзел гафар, гуьзел сувар, гуьзел йикъар.
5. Тербиядин гьар са гафунин мана лезги чIала халкьдин гьихьтин фикирдалди мягькем хьанватIа, гьам къалурин. Месела, саймишун. И гафунин мана аннамишун патал аялдиз вуж гьикI саймишдатIа чир хьун лазим я; вичелай чIехидахъ, муал­лимдихъ, бубадихъ, агъсакъалдихъ, гъве­чIидахъ, рушахъ, гададихъ галаз рафтарвал; кIвале, классда, школада, кимел, жемятдин, маса миллетрин арада вич тухудай къайдаяр ва мсб. И месэлайриз шаксуз фикир гуни тербиядин важиблу месэлаяр гьялдай мумкинвал гуда. Гьа икI аялрик хайи халкьдин тербиядин къайдайрал амал авунин гьиссер акатда, абуруз инсанвилин къайдаяр, тегьерар чир хьуниз еке куьмек гуда.

Малум тирвал, аял вич-вичиз ваъ, диде-бубадин, хизандин, хуьруьн-кIвалин, школадин, яни вири жемятдин таъсирдик кваз тербияламиш  жезва. Ам са нихъ ятIани элкъвена рахуниз, тIвар кьуниз мажбур жезва. Лезги халкьдин арада кIвачел акьалтай аял вичелай чIехидахъ галаз тек са тIвар кьуна рахун са девирдани малум туш. Амма, эхирим­жи вахтара ихьтин дуьшуьшар пара гьалтзава. Имни кIвале-хуьре ва эвелни-эвел школада чIехидахъ, таюнихъ, гъвечIидахъ галаз рахадай къайдайрал амал тавун я. И къайдайрал акъвазун патал муаллимриз “Об­ращение — садахъ элкъвена рахазвай гафар” (7 кл.) темади шегьре рехъ ачухарзава. Муаллимар тарсуна неинки обращение кхьидай, предложенида чара ийидай къайдайрал, гьакI тербиядин обращенидин везифа тамамарзавай са кьадар гафарални акъвазун лазим я.

ТIварарилай гъейри (абурукайни чун рахада), лезги миллетдин адетралди жув инсандихъ элкъвена рахадайла диде, буба, стха, вах, дуст, юлдаш, хала, эме, ими ва маса гафар ишлемишун лазим жезва. И гафарихъ якъин мукьвавал къалурзавай манайрилай гъейри, чIала мягькем чка кьунвай тербиядин манаярни ава. Мисал яз, диде гафуналди ахлакь тамам инсан неинки вичин хайи дидедихъ галаз рахазва, гьакIни ада и гафунин куьмекдалди вичин дидедин яшара авай дишегьлини саймишзава, Ватандихъ галаз рафтарвалзава (диде-Ватан). Гьа икI, винидихъ къалурнавай саки вири гафарихъ лезги халкьдин медениятда чпин махсус чка кьунвай тербиядин манаяр ава. И манайрал тарсуна аялдин фикир желб авун лазим я. Къе чна аялриз “халу лагь, стха лагь, диде лагь, буба лагь…” чир тавуртIа, пака цIийи несилдин арада гъвечIи-чIехи эсиллагь амукь тавун мумкин я. И месэла чи бубайри фадлай кьатIанва, чнани рикIелай алуд тавун герек я.

Лезги чIалан тарсар гузвай бязи муаллимри “ЧIалан гьар гьи тарсуни хьайитIани аял тербияламишдай материал гузвайди я”, — лугьузва. ЧIалан гьар са тарсуни чаз и мумкинвал, гьелбетда, гузва. Месела, “Хас ва умуми тIварар” темадай тарс тухудайла, муаллимар хас ва умуми тIварар кхьидай, сад-садавай чара ийидай къайдайрал акъваззава. И кIвалах аялдин чирвилерин дережа хкажун патал икибаштан менфятлуди я. Амма муькуь патахъай, и тарсуникай мумкин тир кьадарда менфят къачун патал, хас тIварар къалурзавай гафарин тербиядин терефдални акъвазун герек къвезва.

Лезги халкьдин хас тIварарин еридай, абур инсандал эцигунин себебдай аквазвайвал, тIвар гудайла диде-бубайри чпин аялдин гележег фикирда кьуна, экуь умудар рикIе твазва. И умудар кьилиз акъудун патал аялдиз тIебиатдин гуьзел набататрин: цуькверин — Беневша, Къизилгуьл, Гуьлчимен, Цуьквер ва мсб.; багьа, гуьрчег къашарин — Алмас, Якъут, Мирвари, Жавагьир, Гевгьер, Седеф ва мсб.; абурлу ничхиррин — Жейран, Марал, Лачин, Билбил ва маса тIварар гузва. И тIварари, са шакни алачиз, югъ-къандавай чIехи жезвай аялдин къилих халкьдин марифатдив кьадай тегьерда къайдаламишуниз куьмек гузва. Ихьтин тIварар инсандик гуьзелвилин тербиядин сирер кутазвай сифте камар я лагьайтIа жеда. Са кьадар лезги тIварари диде-бубайриз чпин аял акьуллу (Камил), гьахълу (Адил), къуватлу (Къагьриман, Гьейбат, Къудрат), гьуьрметлу (Гьуьрмет) хьана кIанзавайди субутарзава. Амай вири уьмуьрдин хилерай хьиз, аялдиз тIвар гунани лезги халкь аямдихъ галаз кам-камуна аваз физва. Лезги халкьдин тарихдай аквазвайвал, чи миллетдин гзаф рухвайри ва рушари чпин тIварар гьамишалугъ яз мецел аламукьдай савадлувилинни игитвилин  лишанриз элкъуьрна. Халкьдин арифдарар ва игитар чпин аялриз чешне эцигуналди къайгъудар диде-бубайри абурун тIварар чпин куьрпейрал эцигзава.

Чна инал лагьай ва талгьай хас тIварарин тербиядин менфятлу терефрал аялрин фикир желб авун — им неинки муаллимрин, гьакIни вири жемятдин везифадиз элкъуьн лазим я. Тек са жуван кIвале, тухумда, классда, школада авай аялрин тIварар ваъ, гьакI жуван хуьре, районда, республикада маш­гьур тIварарни аялриз тербиядин чешнелу чешмеяр яз къалурун лазим я.

Вичин къилих, ахлакь халкьдин, аямдин тIалабунрихъ галаз кьадайвал дуьзмишун патал гьар са инсанди, сифтени-сифте, гьар са къилих къалурзавай гафунин мана чирун, а къилих вичив гьиссиз тун ва герек атай чкадал инсанвилелди къалуриз хьун лазим я. Гьа икI, тербиядин гьар са гафунин мана дериндай кьатIана, гьар патахъай аннамишна, уьмуьрдани яшайишда ишлемишиз хьайитIа, инсанрин, гъвечIи-чIехидан, хуьруьн-кIвалин, миллетрин гьуьрмет-хатурни — артух, инсанрин яшайишни гумрагь, вири уьмуьрни мублагь жеда.

Шайдабег МИРЗОЕВ,

РФ-дин халкьдин образованидин отличник,

ДГПУ-дин илимдин секретарь, профессор