За фадлай са кар кьатIанва хьи, эхиримжи вахтара чапдай акъатзавай цIийи ктабрикай, абурун метлебдизни къурулушдиз, нукьсанризни хъсан терефриз килиг тавуна, асул гьисабдай тариф авунин макъалаяр-рецензияр кхьинин адет дебда гьатнава. КIусни хъсан адет туш. Мадни керчекдиз лагьайтIа, чи чIалаз, эдебиятдиз зиян гузвай адет я. Критика авачир чкада ерим кьарада акIида. Ашкара жезвайвал, гзаф дуьшуьшра тарифдин рецензияр кхьизвайбурни автордин ярар-дустар, чирхчирар я. 

“Лезги газетдин” алатай нумрада (№41, 2022-йисан 13-октябрь) “КIвал къени хьурай…” тIвар алаз чапнавай макъалани Бакуда алай йисуз лезги чIалал чапдай акъатнавай Камран Аламвидин “РикIин рехъ” ктабдикай, автордикай вичикай кхьенвай тарифрикай ибарат я. Макъаладин автор Гуьлалийрин Эйваз я.

Инал кьетIендаказ къейд ийин, Азербайжан пата лезги чIалал ктабар, газетар акъатун, са шакни алачиз, гьевес акатдай кар я. Амма…

Макъала кIелайдалай кьулухъ килигна зун а ктабдиз. Мягькем жилдерин, еке кIалубдин ктабдин акунар хъсанбур я, амма къенепата чи милли эдебиятдиз, чIалаз зияндилай гъейри хийир тагудай макъалаяр, веревирдер гьалтзава.

Ихьтин дуьшуьшра ктабдикай тарифдин макъала кхьизвай и ва я маса автор, “зи хсуси фикир я” лу­гьу­налди, са чапатIда тунвай кьвед лагьай кIвач акъуд тавунал мягь­кем­диз акъвазунни мумкин я. Ихти­ярар ава, гьелбетда. Вичин чапатI — вичин кIвачер! Амма ихьтин “къилихдивай” гьакъикъи делилрин хура садрани акъвазиз жедач. Писатель Зияудин Эфендиевахъ са хъсан келима ава: “Тапаррал гьикьван гуьрчег парталар алукIайтIани, гьакъикъат эхир хкис жеда”.

Вичин хиве макъала-рецензия кхьинин везифа тунвайда ктабдин гьам хъсан терефрикай, гьамни нукьсанрикай гьахълудаказ кхьин тавунихъ кьве себеб ава: бейкефариз кIан­ тахьун ва я ктабдиз дуьзгуьн къи­­мет гуз алакь тавун. Кьве себебдини къалурзава хьи, ихьтин дуь­шуьш­ра къелемдин девит ва чар харж тавуртIа, гьам автор, гьам мил­­ли­ чIал ва эдебият патални хийир­лу я.

Гьа са вахтунда рикIелай ра­къур тавун чарасуз я хьи, гегьенш къатари кIелзавай басмадин такьат­диз акъатун мумкин тир эсер кьиле анжах “заз пара хуш я” фикир аваз майданриз акъудуни автордин в­и­кIегьвални гьахълувал успатзавач. Ихьтин “рецензияр” майданриз акъат­ тавун хъсан я, эгер акъат­на­ватIа, — жаваб тагана тун еке ба­тIул­вал я. Гьа жергедай яз — ктабризни.

Ктабда гьатнавай макъалаяр са вахтунда “Алам” журналда ва маса чешмейра чапнавайбур я. ТIвар кьунвай ктабдихъ редактор аватIа­ни, ам талукь тирвал къайдадик ку­тунвач, квай кьван гъалатIрихъ кьадар-гьисаб авач. Адет ахьтинди я хьи, сифте нубатда жезмай кьван нукьсанар-гъалатIар хкудна, ахпа чапханадиз ракъурзавайди я. Амма бязибуру ихьтин адетрал ва чIалан къайдайрал амал авун важиблу тушир кар яз гьисабзава.  Чи рикIел­лама, винидихъ тIвар кьунвай журнални и жигьетдай “кIвенкIвечи” хьана — гьар са нумра вич шагьид я. Лагьана кIанда, журналдин сифте­ нумраяр акур хейлинбуру гележегда чIалан жигьетдай ам къайдадик акатуник умуд кутунай, амма…

Килигин чун авторди ктабдин сифте кьиляй кхьенвай “Кирамдин гаф” макъала гьикI башламиш­за­ватIа: “Кани тир кIелдайди, куь гъиле авай и улубда за жегьил чIава­рилай къенин йикъалди кхьенвай са хейли макъалаяр гьатнава. Абур за кхьенвайбурун арадай жува ягънавайди я. И кхьинра за ва зи халкьдин, за уьмуьр гьалай чIаварин инсанрин къилихар, кьатIунар, фагьу­мар гьакIни чи хайи чIала физвай дегишвилер аквада квез…”. (Инал автордин орфографияни пунктуация хвенва). Гьихьтин фикирдал атун лазим я алай аямдин кIелчи? Жаваб гунин гереквал авай суал туш — суалдик вичик ква жаваб.

Аквазвайвал, и еке ктабдай эде­биятдин чIалан къайдаяр чIур та­ву­на кхьенвай са абзац жагъурун патал­ кIелчи фонарь гваз къекъуьнин азабдик акатда. Инал зун кьасухдай чIа­лан къайдаяр чIурнавай дуь­шуьш­рикайни рахазва. Месела, “нубат” гафунин чкадал “нупа”, “па­ра кьван” — “паракьан” , “кIани” — “ка­ни”, “вилив”­ — “уьлуьв”, “дувул” — “дугул”…

Ктабдин метлебдикай рахадайла, адан 232-чина авай “Добрый лезгин” тIвар алай макъаладал кьилди акъвазун иллаки важиблу я. Ам гьа ихьтин тахаллус (лакIаб) ­акьалтнавай спортсмен Бахтияраз талукь макъала ятIани, авторди ана кхьизвай са “ажайиб” фикирди гьар са фагьумлу кIелчи тажубарда: “Советри, савад авай Алибег Фатахов, Гьажибег Гьажибегов Нуьреддин Шерифов, Кесиб Абдуллагь хьтинбур къерехдиз акъудна кIелиз-кхьиз чин тийизвай СтIал Сулейманакай чаз тIаратI авунвай…”. (Инални автордин кхьинар авайвал хвенва).

Къейд ийин, “Добрый лезгин” сифтедай 2018-йисуз “Алам” журналда автордин чкадал “Алам” къа­лурна чапнавай макъала я. Гьелбетда, а чIавуз хейлин журналистри, писателри ва масабуру чпин фикирарни лагьана. Шаир ва публицист Мердали Жалилова “Лезги газетдин” 2018-йисан 29-нумрада “Руьгь тахьайла?..” кьил ганвай макъалада аламвийриз кутугай жавабни ганай. Са чIук кьилди къачуртIа, ада къейднай: “…Бахтияран викIегьвал, уьтквемвал квекай ибарат ятIа кхьидай чкадал санлай лезгийрал, лезги культурадин, тарихдин ивиррал, къенин ва алатай вахтарни какадарна, чпин терхеба фикирар, ниятар — акьалтIай чиркер вегьенва…”.

А чIавуз агъсакъал шаир Сажидин Саидгьасановавайни гаф лу­гьун­ тавуна акъвазиз хьанач: “Чна вирида гьуьрметдивди кьабулнавай “Алам” журналдин чинриз и кьадар туькьуьлвилин гьиссер квай, кIел­за­вайбурун дамарра чукIул хьиз акьур чуьруькдин затI акъудда лагьана, за фикирнавачир”. (“Лезги газет”, 2018-йисан 31-нумра).

“РикIин рехъ” ктабда кIелза­вай­ди тажубардай макъалаяр гзаф ава. Гьахьтинбурукай тир мад сада­кай кьве гаф хълагьун чарасуз я. Ктабдин  274-275-чинра “ЦIийи ктаб” тIвар алай макъала ава. Ам маш­гьур­ алим Букар Талибован 1992-йисуз Махачкъаладин Дагучпедгизда чапдай акъа­тай “Русско-лезгинский словар­дикай” кхьенвайди я. (КIани­кай къалурнавайвал, ма­къала 1993-йи­суз “Алпан” газетда чапнавайди я). Гафаргандиз къимет ганвайда къейднавайвал, алим­ди гуя бязи га­фар лез­ги чIалаз дуьздаказ таржума авун­вач. Месела, рецензентдин фи­­кир­далди, “горячий” гаф “кудай” ваъ, “иргар” хьана кIанзава ва икI мад.

Макъаладин авторди ктаб “тамам энциклопедия хьиз я” лугьузва ва, тестикьарзавайвал, адакай “кIелдайбурун гегьенш къатаривай менфят къачуз жеда”. Яраб, лугьуз­ва за, несилри адакай къачудай “менфят” гьихьтинди жедатIа? Им­ни жа­ваб герекзавачир суал я.

“Заз Азербайжанда алай чIавуз чи чIал, тIал патал и инсанди кьван зегьмет, азият чIугур, чи медениятдин векилрин гъил кьур маса кас чидач”, — тарифдин гафар алава хъийизва авторди.

Инал гьасятда зи фикирдиз Азербайжан пата лезги меденият, хайи чIал хуьнин рекье пешекарвилелди, нетижалувилелди, галатун тийижиз зегьмет чIугвазвай Седа­къет Керимовадин тIвар къвезва…

Заз чиз, машгьур алимри тестикьарнавай лезги чIалан къайдаяр чIуруниз рехъ ганвай ва винидихъ къалурнавай хьтин фикирар авай ктабдиз ватанперес инсандивай хъсан къимет гуз жедач. Амма ганва­ текъвезвай къимет. Ингье “аммаяр” пара жезва. КIусни хъсан кар туш.

Куругъли КIелетви