Тарихдин ламатIрихъ галаз женг чIугур, тарихдин гьахълувал, гьакъикъат патал сагъламвал, къуллугъар, уьмуьр гьайиф татай алимарни хьана. Абурукайни сад дидедиз хьайидалай инихъ и мукьвара вишни цIуд йис тамам хьайи рагьметлу тарихчи Эмиров Нурмегьамед Пирметович тир.
Ахцегьрин школада 6-класс куьтягьай Нурмегьамед 1926-йисуз Дербентдин педагогвилин техникумдик экечIна. Анаг акьалтIарайла, жегьил Дагъустандин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай педагогвилин институтдиз гьахьна. Обществовед-экономиствилин пеше къачур жегьилдикай Ахцегьрин ШКМ-да (хуьруьн жегьилрин школа) муаллим хьана. Гьа и йисуз ада мехъерни авуна, адани яру партизан Феталидин руш Салигьата кьисметар сад авуна.
Школада са шумуд йисуз кIвалахай жегьил Кеферпатан Кавказдин крайисполкомдин къвалав гвай тарихдинни лингвистикадин илимрин ахтармишунрин институтдин аспирантурадик экечIна. Сифте ада Владикавкакзда, ахпа Пятигорск шегьерда кIелна. Аспирантура куьтягьдай мумкинвал хьанач, хейлин преподавателар 1936-йисарин жазайрин менгенайрик акатна ва аспирантура агална. Эмиров Махачкъаладиз хтана ва СССР-дин илимрин Академиядин Дагъустандин филиалдин тарихдин, чIалан ва эдебиятдин институтда кIвалахал акъвазна.
1941-йисан зулалди Н.Эмирова илимдин гъвечIи къуллугъчивиле, секретарвиле ва тарихдин сектордин заведующийвиле кIвалахна. Фашистрихъ галаз худда дявеяр физвайла, Нурмегьамедни гуьгьуьллувилелди фронтдиз рекье гьатна. Сифте Луговский областда, ахпа Горький шегьерда хьана. Артиллериядин училищеда политрукар гьазурдай курсара чирвилер къачуна. Бедендик синих акатай офицер операция авуна ва ватандиз рекье хтуна. Эмиров ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин лекторвиле тайинарна. Са вахтундилай обкомдин секретарди Эмировал Дагъустанда 1900-1920-йисара инкъилабдин гьерекат кьиле финиз талукь материалар, документар кIватIунин лап муракаб кIвалах тапшурмишна. 1943-1945-йисара ада Москвадин, Ленинграддин, Владикавказдин, Ростовдин, Грозныйдин, Астрахандин, Бакудин ва Тифлисдин государственный архивра, лазим документар, чарар-цIарар жагъуриз, йикъар йифер акъудна. Эхир кьилин нетижа яз, ада тарихдин метлеб авай 300-далай виниз документар хкана ва ВКП(б)-дин обкомдиз вахкана. Гьа и документрин бинедаллаз “1917-1921-йисара Дагъустанда Советрин власть патал тухвай женгер” тIвар алаз ктаб акъудна.
Эмировакай Дагъустандин тIвар-ван авай инкъилабчийрин халисан биограф хьана. Ада сифте яз “Къазимегьамед Агъасиев”, “Уллубий Буйнакский”, “Махач Дахадаев” ктабар гьазурна, чапдай акъудна. Анжах гьакъикъи документрин бинедаллаз гьардаз вичиз къвезвай къимет гана.
1946-йисуз Н. Эмировакай КПСС-дин ЦК-дин къвалав гвай Высший партийный школадин аспирантурадин аспирант хьана. 1947-йисуз алимди “Туьркверинни немсерин интервентрихъ галаз Дагъустанда Советрин власть тайинарун патал женг” темадай диссертация хвена ва гьа ихьтин тIвар алаз ктабни акъудна. Тарихдин илимрин кандидат илимрин Академиядин Дагъустандин филиалдин тарихдин, чIалан ва эдебиятдин институтдин директорвиле тайинарна. Кьуд йисуз ада зегьмет чIугуна ва гьа и вахтунда институтдин издательствода урус чIаланни лезги, дарги, авар, къумукь чIаларин словарар чапдай акъудна.
Эмирова тухузвай ахтармишунри, чапдиз акъудзавай макъалайри вичин кар авуна. “Шамилан патал алайди я, илимдин кIвалахра буржуазиядин миллетчивилиз рехъ ганва, тарихдив дуьз эгечIзавач” лугьудай тахсирар кутуна, ам къуллугъдикай азадна. Ам госуниверситетдиз кIвалахал хъфена. Республикада сифте яз “Знание”обществодин Дагъустандин отделение кардик кутур, Дагъустандин тарихдин илимдин бине эцигайбурукай сад тир кас университетда Дагъустандин тарихдин кафедра тахьуни мягьтеларнай. Ада кафедра ачухун патал гзаф чалишмишвална. Гъавурда такьазвай, милли тарихдикай хабар авачир алимрихъ, руководителрихъ галаз кIвалахун регьятни тушир. Гьа и кар патал ам са шумудра Москвадизни акъатна. Эхирни 1968-йисуз ДГУ-да Дагъустандин тарихдин кафедра ачухна. Эмировни адан заведующий хьана. СССР-дин маса республикайрин са университетдани милли тарихдин кафедраяр авачир. Кафедра ачухун бинедилай кукIвалди Эмирован зегьмет, агалкьун тир. Та 1985-йисалди ада кафедрадиз регьбервал гана. ГьикI лагьайтIа, ахпа кафедра агална. И кар гьеле 1978-йисуз кьиле тухуз кIанзавайди тир, амма Эмирова Москвадиз ягъай телеграмма себеб яз агалначир.
Эмиров “Къецепатан дяведин интервенция ва 1918-1921-йисара Дагъустанда граждан дяве” темадай диссертация кхьинив эгечIна. Эмирован къилихар, гьакъикъи документрив эгечIзавай тегьер чизвай профессор, филологиядин илимрин доктор Аза Тахо-Годиди адаз лагьанай: “Килиг, вуна ахьтин тема гъиле кьазва хьи, чи гзаф гьакимриз хуш тежедай. Хъсан я хьи, ви бармакдин кIукI сагъ амукьайтIа”. Эмироваз чизвай, гьихьтин къуватриз ажугъ къведатIа, амма ада кьулухъ чIугунач. Диссертация Ростовдин госуниверситетда хуьдайвал хьана. Идакай хабар хьайила ректор Ю. Ждановаз Дагъустандин обкомдай телеграмма ракъурна: “Эмирован диссертациядин материал Дагъустанда гьялнавач. ГьакI хьайила, ам республикадиз рекье хтун тIалабзава”. Ректорди Махачкъаладиз жаваб хгана: “Н.П.Эмирован хьтин чIехи ва документралди девлетлу диссертация эхиримжи йисара чал гьалтнавач. Автордизни илимдин жигьетдай вичин кьатIунар, фикирар гьахълубур яни, тушни гзафбурун вилик тестикьариз кIанзава. Адан илимдин кIвалах чна уьлкведин тIвар-ван авай илимдин центрайриз рекье тунва. Анрайни, чпин фикирар лугьуз, алимар къвезва. Эгер квезни лугьудай гафар аватIа, чкадал атана, диссертация хуьдай советдал рахух”.
Телеграмма ягъайбурухъ Ростовдиз фидай, советдал рахадай викIегьвални хьанач. Эмирова докторвилин диссертация агалкьунралди хвена. Вичин илимдин кIвалахда 1918-1921-йисара, документрал асаслу яз, Советрин власть тайинардайла, Дагъларин уьлкведин векилри гьихьтин кьегьалвилер, хаинвилер, зайифвилер къалурнатIа, вуж вуж тиртIа, гьадакай ачухдиз кхьенвай. Имни лагьай чIал тир хьи, Эмироваз республикада рагъ алай югъ къалур хъийидач. ГьакI хьунни авуна. Адан илимдин кIвалахрал къадагъа эцигна. Къуллугъдикни тунач. Чинебан гъуьнтIуьникни кутуна.
Зун къанни цIуд йис идалай вилик Эмирован уьмуьрдин юлдаш Салигьатахъ, руш Магьидихъ галаз гуьруьшмиш хьанай. Абурун рахунрай тайин хьайивал, гьа и гъуьнтIуьни, къадагъайри ДАССР-дин илимрин лайихлу деятель, “Знак Почета” ордендин сагьиб, Дагъустандин тарихдин илим вилик тухуник еке пай кутур халисан алим фад уьмуьрдивай къакъудни авуна. Нурмегьамед Пирметовича тунвай тарихдин девлетлу ирсиникай алимри, тарихчийри къени менфят къачузва.
Нариман Ибрагьимов
