Тарихдин илимрин доктор, профессор Замир Закарияева Кьиблепатан Дагъустандин районра жуьреба-жуьре асирриз талукь чешмеяр (асул гьисабдай къванерал атIан­вай кхьи­нар) ахтармишун давамарзава. Мукьвара ада “Лезги газетдин” редакциядив цIийи макъала агакьарнава. Ам Ахцегь райондин хуьрерай жагъанвай XI-XVIII асирриз талукь чешмейрал араб чIалал авунвай кхьинриз талукьди я. Абуру­кай бязибуру Ахцегь райондин хейлин хуьрерихъ къадим тарих авайдан гьакъиндай шагьидвалзава. Алимди винел акъуднавай цIийи чешмейрин арада Дагъус­тандин юкьван виш йисарин тарихда тек-туьк гьалтзавай надир чешнеярни ава. И макъалада чна абурукай бязибурухъ галаз газет кIел­завайбур танишарда

Ахцегь райондин Фиярин хуьруьн  мискIинда  Мугьаммад ал-Джазарадин “ал-Хисн ал-Хасин” тIвар алай кIва-лах­дин гъилин хатIарин чешме ава. Ам гьижрадин 1180-йисан зул-гьижжа вацран 30-числодиз (1767-йисан 28-май) кхьена акьалтIарнава. И кар кьилиз акъудайди “Дагъустандин вилаятдин Ахцегь-пара магьалдик акатзавай Фиярин хуьряй тир Мустафадин хва Хабилан хва Муста­фа я”. Чешмедай якъин жезвайвал, гъилин хатIа­рин чешме арадал гъанвай фийивиди вичин хуьр хуьрерин тайи­файрин Ахцегь-пара союздин са пай хьиз къейднава. XVIII асирдин эхирра и союздик, санлай къачурла, 17 хуьр акатза­вай ва адахъ вилаятда еке кесер авай. Дагъустандин Милли музейда хуьзвай гъилин хатIарин са чешмедин эхиримжи­ чина (ам 1759-йисан мартдин-апрелдин варцара кхьенвайди я) Ахцегь-пара магьал “магьалрин кьил” хьиз къейднава.

Фиярин хуьруьн тIвар Да­гъустандин юкьван виш йисарин, мисал яз, “Тарих Аби Мислим”, чешмейра гьалт­зава. Фия­рин хуьр гьа­къи­къат­­да­ни къадимди тир­ди ва инив мусурманрин динни лап фад ага­кьайди хуьруьн жуьмя-мис­кIин­дин­, чкадин агьали Т.Къулиеван кIвалин цлара авай къва­нерал (шикилда) куфи хатIуналди атIанвай кхьинрини тестикьарзава. Рекъемрин чIалал рахайтIа, ихтилат XII-XIII асиррикай физва­.

Ахцегь райондин Мацарин хуьрни сур тарих авай хуьрерик акатзава. Адан юкьван виш йисарин бязи чинар “Маца­рин тарих” тIвар алай араб чIалал кхьенвай чешмеда гьатнава. Ана Мацар “дагълух чIехи хуьр” яз къейднава. Идалайни гъейри, Хиналугъай тир Магьмудан юкьван виш йисарин чешмедани Мацарин хуьруькай кхьенва.

Алай вахтунда касни яшамиш тежезвай Мацарин хуьруьн Тамбурар тIвар алай магьледа авай чкIанвай са кIвалин дараматдин цла, къандахдиз мукьва яз, куфи хатIуналди кхьинар­ авунвай 52×20 сантиметрдин кьадардин са къван ава. Кхьинрин таржума ихьтинди я: “Агъавал Сад тир, Къудрат­лу тир Аллагьдиз талукь я”. Им Къуръандин 40-сурадин 16-аят­дай къачунвай са чIук я. Гьарфар атIанвай къайдадин кье­­тIен­ви­лер фикирда кьуртIа, чешме тахминан XII-XIII асирра­ гьазурна­вайди я. Мацарин хуьре куфи хатIу­налди кхьинар авун­вай тарихдин гуьмбетар авайдакай виликдай садазни хабар авачир. Гила абур жагъанва ва и делилди Мацарин хуьр XII-XIII асирра авайдан гьакъиндай шагьидвалзава. Гьа са вахтун­да ам и асиррилай виликни авайди яз гьисабдай де­­лиларни ава. “Мацарин тарих” чешмеда хуьруьн тарихдиз талукь яз къейднавай малуматар гьакъикъибур яз кьабулун герек я. И чешме ахтармишай тарихчи Т.М.Айтберова Мацарин хуьр къурайшитри кьуникай хабар гузвай малумат X асирдин эхиррихъ галаз алакъалу ийизва. Гьам гъилин хатIарин чешмеяр, гьамни эпиграфикадин гуьмбетар фикирда кьуртIа, Мацарин хуьр Самур дередин лап къадим хуьрерин жергеда гьатзава.

Хуьруьн мулкара “Хийзин тIул” лугьудай чкада куьгьне су­рар­ экIя хьанва. Иниз халкьдин гегьенш къатарани “Куьгьне сурар” лугьузва. Ина машгьур алим, тарихчи Амри Шихсаидо­ва ахтармишунар кьиле тухванай. Арабистди ви­нел акъудай эпиграфикадин виридалайни къадим гуьмбет XIV асирдиз талукьди тир. Чна кьиле тухвай ахтармишунри къалурайвал, рагь­метлу алимди фикир таганвай сурун къванерни ама. Чебни — жуьреба-жуь­ре асирриз талукьбур­. Абурун арада куфи ха­тIуналди кхьинар атIан­вай гуьмбетарни, мисал яз, сурарин рагъакIидай пата 37×21 сантиметрдин кьадардин къван ава. Адал атIанвай кхьинрин (пуд цIар) таржума ихьтинди я: “Им Абд ар-Рагьман (Абду­рагь­ман) я”. Винидихъ чун рахай чкIан­вай кIвалин цла авай къванцел авунвай кхьинрихъни и къванцел атIан­вай кхьинрихъ умуми кьетIен­вилер ава. И делилди сурун къванни XII-XIII асирриз талукь тирди тес­тикьарзава­.

(КьатI ама)

Замир Закарияев, профессор