Гьахълу гаф, гьакъи­къи чирвилер, гьакъикъи чешнеяр, михьи чешмеяр, пак алакъаяр, буржийриз вафалувал… РикIел къвезвай ихьтин келимайри (манайри) зи мецел суаларни гъизва: куьз я абур, вучиз герек я?

Дугъриданни, гьахълувал, гьакъикъивал, михьивал, паквал, вафалувал авачиз уьмуьр къулайди, инсанрик умудар, гьевеслувал, пакадин йикъахъ инанмишвал кутадайди жедани?..

ТIебиатдани къаргъади вичелай михьи къуш авач лугьуда. Гъуьлягъдиз вичелай цIалцIамди, гуьрчегди авачирди хьиз я. СикI­рез вичин гьахъ гьамиша дуьзди яз аквада. Асланди вичин жуьре гъуьрч паюн гьахълуди яз гьисабда…

Инсанрин тIебиатни, уьмуьрдай аквазвайвал, гьайванрилай са акьван яргъаз къа­къат­навайди хьиз туш. Иллаки — нефсинал гьалтайла.

И фикирар за эхиримжи вахтунда къвердавай артух жезвай тарих чIурунин, ам гьарда вичиз кIанивал кхьин хъийиз, жегьилрин арада чIуру таблигъат тухуз, ийизвай гьерекатар акурла, жуьреба-жуьре СМИ-ра тешкилзавай гьуьжетриз  яб гайила, бязи затIар кIелайла, кхьизва. Гьихьтин тарихди чун хуьда? Инанмишвилелди виликди тухуда? Гьихьтин чирвилери чун къуватлу ийида? Вуч квахьайтIа, чаз хаталу я?..

Чна винидихъ “тарихдин тар” келима рикIел гъанва. Ам инсандин кьулан тарцив гекъигнава. Кьулан тарцин сагъвилелай вири бедендин сагъламвал, кар алакьун, гьерекатар аслу тирди вирибуруз чида.

Бес тарихдин тар? Ам, гьар кIан хьайила, хаз, ахпа туьхкIуьриз, са вуч ятIа адакай хку­диз­, са вуч ятIа адак кухтаз жедай аламат яни? Тежедайди чи кьилел атай ва къвезвай ви­ри керематрини къекъуьнри, чун гилани амай ккIари, лекъвери, чиркери субутзава. Тарихдик чина хуькуьрзавай бязи тегьерри, за кьатIузвайвал, гъетерни нурар квадариз, циферни хъенар артухарзава. Зун яргъал та­рихриз физвач. Лап и мукьвал девирра арадал атай, жуваз акур крар рикIел хквезва.

“Ленинан илим хуьз” алахъай Н.Хрущев хьтин “гьахъ” кIанида чи ватандин тарихдик акI кIар хуькуьрна хьи, “Ленинан илимдикай” амукьайди са яру билет хьана. Ам цIуд йисара маса гуз, къачузвай. Компартиядин идеологиядин руьгь, государстводин къуллу­гъар­ маса гуз, къачуз жедай малдиз, такьатдиз элкъуьрна…

Сталинан “культ” дувулрай акъудай “женг­чиди”, са акьван вахтни арадай тефенмаз, вичин культ ирид цавариз акъуднай. Хрущеван “къуьруьгъуьмди” ахьтин тумар цана хьи, алатай асирдин 80-йисара абуру бегьерарни гана, гилани гузма. Майдандиз, гьа чпи маса къачур яру билетар гваз, “перестройщикар” лугьудайбур атана. Тарихдин тарциз чпин ха­инвилин якIваривди ягъунар кьуна. Зи са хъсан дуст публицистди и кар, чубанри суь­руь­яр санай масаниз куьчарзавайла, серкердин эмирдалди кьулухъ элкъуьр хъувурла жедай дегишвилерив гекъигна. Яни кIва­че­ри­кай кьилер, кьилерикай кIвачер хьурна. Виридалайни усалбурукай суьруьдиз рехъ къалурзавайбур хьана. И гьалди чун гьинихъ тухванатIа, вирибуруз малум я. Суьруьяр ­жа­навурри тарашна, рекьерни къалгъанрини цацари ахгална…

Гила яваш-яваш уях жезвайди хьиз я. Чна вуч авуна? Чун гьинихъ фена? Чна низ яб гана? Нел чи кьисметар ихтибарна? Чун аватнавай дагьардай эхкъечIдай, виликди фидай саламат рекьер авайди яни? Низ ихтибарда? Нин гаф къениди, дуьзди, гьахълуди я? Ни генани, гьамиша хьиз, чакай табзава?..

Ибур садни регьят суалар яз амач. Суалар гзаф авай хьиз, жавабарни гзаф я. Чпини пара вахтара сада-сад инкарзава. Ихьтин гьални чи къурулушди арадал гъанва. Ам са 50-60 йис идалай виликанди хьиз, битавди, са фагьум-фикирдал (идеологиядал) алайди яз амач. Общество къвердавай гзаф къатариз пай жезва. Миллиардерар (олигархар) 10 процент ятIа, 90 процент агьалияр са бубат кьил хуьзвайбурузни, гъвечIи ва я чIехи лутуйризни, инай-анай кIус жагъурзавай къекъверагризни, идан-адан нуькерризни, “цавай аватрай — гъиле гьатрай” лугьузвай факъирризни, ирид гьекьера гьатиз кIвала­хайлани, гьакъи жагъин тийизвайбурузни, мад ва  мад дестейриз пай хьанва.

Ихьтин общество сад хьиз виликди тухуз жедатIа? Гьар са дестедихъ вичин гьахъ, вичин эмирар гузвайди, руьгьламишзавайбур ава. Гьакьван жуьреба-жуьре “партиярни”, “гьерекатарни”, “центраярни”, “сектаярни”, “клубарни”, “мектебарни” хьанва. Вири и  аламатриз “демократия”, “инсанрин азадвилер” лугьузва. (?)

И гафарин ван хьайила, гьасятда суалар къвезва: яраб “демократиядал” шумуд чин жедайди ятIа? Гьи “демократия” гьахъ гвайди ятIа? Америкадин демократия? Украинадин демократия? Германиядин ва я Франциядин демократия?.. Чи обществодани са шумуд жуьре “демократияр” ава. Гьикьван партияр кардик кватIа, гьакьван “демократиярни”…

“Демос” грек чIала “халкь” лагьай гаф я. Халкьдин демократия (гьукум) гьинава? “Халкь” лугьудай гаф вич амайди хьиз туш. Гьу­кумни чина са шумуд къатунинди хьанва­: федерациядин, регионрин, муниципалитетрин…

Гьакьван гзаф СМИ-ярни, чпин фикирар раижзавай (гужуналди илитIзавай) дестеярни, политикарни, илимдарарни, аяндарарни, писателарни, публицистарни туьретмиш хьанва.

Ни вуч месэлаяр гьялзавайди ятIа? Нин патав фейила, ви кар туькIуьдатIа? Нихъ да­лу акалда? Нин демократия (къанун, гаф) гьахълуди я?..

Са бязи авторрин гафариз яб гайила, газетрай, масанрай кIелайлани, абуру гьинал дуьз гаф, гьинал табзаватIа кьил акъудиз ­же­дач. Месела, “АиФ” газетда (алатай йисан  48-нумра) чапнавай “Как в России из­менилось отношение к революции?” макъа­лада (автор — писатель, философ Михаил Веллер) са­нал Октябрдин революция тарихдин шар­тIари, яни экономика кьулухъ гала­мукьу­ни ара­дал гъайиди тирди къейднаватIа, маса­нал­ ада “Россия экономикадин жигьетдай ви­лик финиз революцияди зиян гана” лугьуз­ва. (?)

Россия военный, политический рекьерай гьакьван вини кукIушрив агакьайдини, СССР-да агьалийрин  кьудай пуд паюниз лап къулай хьайидини рикIел гъизва. Амма СССР-да агьалияр гуя “ракьун пердедалди” масабурувай (дуьньядивай) къакъуднавай, ихьтин гьалди абур нарази авуна лугьузва. Амма “ракьун перде” алудайвалди, “прихватизаторрини” “цIийи демократри” вири тарашна! Демократиядикайни гила адетдин инсанри амалзавай вуч аматIа чидач.

Жегьил несилри, чпизни тарихдай, литературадай, политэкономиядай чирвилер гун тавурла, гьи гьахъ хъсанда яз гьисабдатIа?..

Уьлкведикай рахан тийин. ГъвечIи са хуьр къачуртIани, гьи девирда ана инсанрин яшайиш­ хъсан ва я пис хьанатIа, гьи руководитель хуьруьн къайгъуйра хьайиди ятIа, къимет тагайтIа, хуьруьн тарих чир тавуртIа, нетижаяр вирибур патал бажагьат хъсанбур жеда. Са руководителди район абад, варлу ийида, масада — вич ва  вичин мукьва-кьилияр. Республикани гьакI я.

Тарихдин тар гьахъвал гвай терез я. Ам гьихьтинди хьанатIа, чирна, хвена кIанда. Гьа чIавуз чун вири сагълам обществода яшамиш жеда. ГъалатIар хиве кьаз, абур арадай акъуд тавуртIа, чун гьамиша яшайишдин набутвиле амукьда…

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор