Советрин девирда яшамиш хьайи инсанрин рикIел хъсандиз аламайвал, алхишардайла, лишанлу вакъиаяр тебрикдайла, рекьиз-хуьлез экъечIдайла, саки вирида гьа са мурадар, теклифар тикрардай. Дуьнья ислягь, сагълам уьмуьр, суфрадик ризкьи хьурай! Хизан бахтлу, веледрикай рикI динж, кIвалахда, кIелунра агалкьунар хьуй! Алай вахтунда ла­­г­ьай­тIа, гзаф  алхишрин, тебрикрин кьиле пул акъвазнава. Школадиз физвай аялриз лугьузва: “Хъсандиз кIела, еке пу­лар­ къведай пешедин иеси жедайвал”. Эвленмиш жезвай же­гьилриз тикрарзава: “Квез гзаф девлетар, пулар хьурай!” Хайи йикъар къейд ийидайла, гъвечIи аялризни кваз алхишза­ва: “КIвализ пулар гъидай кьегьал, банкир, миллионер хьурай!”

Амма миллионер, девлетрин, “яргъи” пуларин иеси хьун регьят кар туш. Зегьметни чIугуна кIанзава, акьулдин, зигьин­дин, бажарагъдин иесини хьана кIанзава. Регьятдиз еке пулар къазанмишдай рекьер аватIани, гзаф вахтара эхир хъсанди жезвач.

Са рахунни алач,  гьакъикъат я: пулуни  уьмуьрда кьетIен чка кьазва. Ам авачиз, галачиз уьмуьр фикирдизни гъиз жедач. Жибинда пул авачиз, куьчедизни экъечIзавач. КIеве гьатда. Эхь, пулуни яшайишдин гзаф месэлаяр гьялиз куьмек гузва.

Россиядин общественный телеканалди уьлкведин агьалийриз талукь месэлайрикай телетамашачийрихъ галаз веревирдер ийида, хабарар кьада, абурун суалриз жавабар гуда. И карда тежрибалу пешекаррикай, гьукуматдин къуллугъчийрикай ва жемиятдин институтрин векилрикай менфят къачуда.

Телеканалди нубатдин передача пулуниз талукьарнавай ва телетамашачийрин вилик суалар эцигнавай: “Квез вуч патал пул бес жезвач? Куьн къачузвай мажибдал рази яни?” Телеканалдин корреспондентри уьлкведин агьалийривай хабарар кьурла, малум хьана хьи, чпиз къвезвай мажибдал 83 процент зегьметчияр рази туш. Анжах 17 процентди чпин гьалар хъсанбур тирдакай малумарна.

Россиядин саки вири регионра яшамиш жезвай инсанри чпиз датIана пул бес тежезвайдакай лагьана. Абурун къайгъуяр, дердиярни пара я. Квез бес жезвач пул? КIвалер маса къачузни, ремонт авуниз, мебель, алукIдай партал, хизандиз бес кьадар суьрсет къачуниз, сагъламвал мягькемаруниз, азарар сагъаруниз, коммунальный пулар гуниз, сарар сагъаруниз, курортдиз ва санаторийриз физни, аялрин кIелунриз…

РАН-дин экономикадин институтдин профессор, экономи­кадин илимрин доктор Олег Сухарева баянар гайивал, официальный статистикади эхиримжи вад йисуз уьлкведин агьалийрин мажибар са шумуд процентдин хкаж хьайидан гьакъиндай малумарзаватIани, гьакъикъатда агьалийрин дуллухар тIимил хьана. Гьелбетда, идаз тIугъвалдини екез таъсир­на. Гьукуматди аялриз, духтурриз, муаллимриз ва бязи маса хилериз пулар ахъайнатIани, кIвалах авачиз амукьай агъзурралди инсанар, хизанар кIеве гьатна. РагъакIи­дай патан хейлин уьлквейри кIвалера ацукьуниз мажбур хьайи чпин агьалийриз хейлин кьадар пулар пайнатIа (станокрал пулдин чарар чап ийиз), РФ-дин гьукуматди ихьтин кардиз рехъ ганач. Вучиз лагьайтIа, ахпа мадни кIеве гьатдай. РагъакIидай патан уьлквейра исятда кризисдин гьалар давам жезва.

Олег Суханова къейд ийизвайвал, тIугъвалдин вахтунда банкари чпин дуллухар артухарна. ГьикI лагьайтIа, бейкарриз элкъвей ва къазанжийрикай магьрум хьайи инсанар банкарай кредитар къачуниз мажбур хьана.

Дагъустандин агьалийрикай рахайтIа, чибурузни кIва­лер, багьа мебель, къаб-къажах маса къачуз, ЖКХ-дин къуллугърай пул гуз, веледриз мехъерар ийиз, чеб сагъар хъийиз, аялрив кIелиз таз, абур къуллугърик кутаз, кIвалер ремонт ийиз, хсуси кар ачухиз, алава кеспи чириз пул акъакьза­вач. Ам гьинай къведа? — лугьузва инсанри. — Мажибар (12-16 агъзур), пенсияр (8-12 агъзур) лап гъвечIибур хьайила.

Мажибарни пенсияр гъвечIибур тирдакай хейлин регионрин агьалийри малумарна. Мисал яз, Ярославский областдин Рыбинск шегьердин агьали Натальяди вичин пенсия 10700 манат тирдакай ва адакай чIехи пай вичи ЖКХ-дин къуллугърай гузвайдакай, недай суьрсет къачудай пул амукь тийизвайдакай лагьана. Хейлинбуру чеб къазанмишиз Дальний Востокдиз, Тюмендиз, Москвадиз ва масанриз физвайдини къейдна.

Ульяновскдин областдай тир Светланади вичин мажиб 12 агъзур тирдакай ва аялриз хъсан чирвилер гун патал банк­дай кредит къачурдакай, гила вич банкдив вацра 15 агъзур ма­нат вахкуниз мажбур жезвайдакай шел-хвална. Ихьтин ми­салар гьар са региондай, шегьердай гъиз жеда. Дагъустанда­ни ахьтинбур тIимил авач. Дердияр туькIуьрна кIанзава, амма пул бес жезвач. Вучда? Амукьзавайди сад я: агъзур жуьре­дин­ рекламайри теклифзавай банкариз фин ва кредитар къачун.

Советрин девирда сада-садаз куьмек авун саки гьар са агьа­лидин ивидик квай ери тир. Инсанри мумкинвал авай стхадивай, вахавай, къуншидивай, дустунивай, кIвалахдин юл­дашдивай процент алачир бурж къачудай, мумкинвал хьайивалди, ам вахкудай. Гила бурж къачун лап четин месэладиз элкъвенва. Мукьвабуруни, танишрини, дустарини пул буржуна­ вугузмач. Вучиз лагьайтIа, акунва, чизва, бурж кьурда ам вахтунда вахкузвач, я адахъ ам вахкудай мумкинвални­ жез­­вач­. Нетижада мукьвабур, дустар душманриз элкъвезва. Гьа и вахтуниз килигай мисални арадал гъанва: “Эгер ваз стхадикай, дустуникай душман хьана кIан­завачтIа, абурув бурж вугумир”.

Эхь, чара атIай инсанар банкариз физва. Кредитрихъ автомашинар, кIвалер, мебелни къачузва, балайриз мехъе­рарни ийизва, репетитотар кьуна, абуруз чирвал гузва, маса дерди­яр­ни ийизва. Ахпа 15-20 процент файда алай кредитар вахтун­да вахкуз алакьзавач ва мадни кIеве, кесибвиле гьатзава. Банкар лугьудайбур, кредит вугудайла, малаикриз, ахпа, бурж вахчудайла, аждагьанриз элкъвезва. Абурун инсафсузвал себеб яз, инсанар заминда эцигнавай кIвалерикай ва маса шейэрикай магьрум жезва. Ихьтин мисалар кIамай кьван ава.

Къе садазни сир туш хьи, чи уьлкведа кесибар гзаф ава. КIвалахдик квай инсанри къачузвай мажибар барабарбур туш. ЧIехи пай зегьметчийрив, вацра кIвалахайла, агакьзавайди 14-17 агъзур манат я. Шейэрин ва коммунальный къуллугърин къиметар датIана хкажзавайла, и кьадар пулунал хизан хуьн пара четин я. Гьавиляй агъзурралди инсанар, кIвал-югъ гадарна, патал физва. Исятда лезги халкьдин векилри Тюмендин, Москвадин, Ленинграддин областра ва маса чкайрани сагъ хуьрер, магьлеяр арадал гъанва. Анра мажибар екебур я. КIвалахни ава. Гьа икI чпин кьил хуьзва. Хуьрера амай багърийризни куьмекзава. Гьелбетда, виридахъ патал фидай мумкинвилер жезвач. Диде-бубайрин пенсийрал, аялрин пособийрал вил ала.

Советрин гьукуматдин кьилин сиясат, винизвал ам тир хьи, зегьметдиз къабил гьар са кас кIвалахдалди таъминарзавай. Чи хуьрерани кваз республикадин промышленностдин карханайрин филиалар кардик кутунвай ва анра дагъвийри, дишегьлийри пакадин йикъакай са къурхулувални авачиз кIвалахзавай, чкадал пул къазанмишзавай. Гьайиф хьи, къе ихьтин тежрибадал амалзамач. Хуьрерин гзаф агьалияр бейкарар я. Хуьрера жегьилар акъваззавач лугьуз шикаятзава­ бязибуру. КIвалах авачир, хизан бегьем ризкьидалди, алукI­дайдалди таъминариз тежезвай чкада гьикI акъвазрай? Амукьзавайди са рехъ я: чIехи шегьерриз, промышленный центрайриз, кIвалахдай гъилер герек чкайриз фин.

Экспертри тестикьарзавайвал, уьлкведа, иллаки чIехи шегьерра алай вахтунда бязи пешекаррихъ (хъсан мажибарни гузвай) пара игьтияж, кьитвал ава. Мисал яз, анастезиолог-реаниматологдихъ (260 агъзур манат мажиб), программистрихъ (200 агъзур), ракьун рекьин машинистдихъ (100 агъзур), медицинадин сестрайрихъ (60 агъзур) ва икI мад. И рекьерай чирвал, савадлувал, тежрибани хьана кIанзава эхир. Виридахъ абур къачудай мумкинвал авач. Гьавиляй алакьунар авай пешекаррин гьакъиндай кьитвални гьиссзава.

Уьлкведин агьалийриз мад са суал ганвай: “Куьн яшамиш жезвай шегьер, хуьр гьи чкадив барабар хьана кIандай?” Инсанри гзафни-гзаф пуд чкадин тIвар кьуна — Москвадин, Санкт-Петербургдин ва Казандин. Дугъриданни, и шегьеррин агьалийрин яшайиш, амайбурув гекъигайла, са шумуд сеферда  виниз я. Анра чIехи карханаяр, банкар, фирмаяр, компанияр, социальный идараяр, маса мумкинвилерни ава. Гьавиляй уьлкведин кьуд патай, гьакI къунши уьлквейрайни анриз кIвалахдин гуьгъуьна авай инсанар физва.

Пул ахьтин затI я хьи, гьикьван хьайитIани, тIимил аквада.­ Идан гьакъиндай суалриз жавабар гайи ва советрин девир чизмай инсанри ихьтин веревирдер авуна: “Пул бес жезвач. Гьел­бетда, ам акъакьдач, акатайвал харж ийидайла, ге­рек авайдини, авачирдини маса къачудайла, гъилиз къвезвай дул­лух вацра харждай рекьер, дердияр виликамаз тайинар тавурла”.

Гьахъ я, чибуру лугьудайвал, яргъандиз килигна, кIвач гадарна кIанда. Гьайиф хьи, и мисал гзафбуру рикIелай алудзава. Масадбурал вил эцигиз, чпи чеб акъажзава, гъил агакь тийидай харжар ийизва, ахпа буржарани гьатзава. Тахсирни кутаз жедач. Исятда игьтияжар артух хьанва.  Къулайвилер гзаф ава. Туьквенрай, базаррай, интернетдай шейэрни булдиз теклифзава. Инсанрин иштягьарни ачух жезва. Амма пул бес жезвач. Садбуру, кисна, чпин югъ няни ийизватIа, масадбур кредитрин гуьгъуьна гьатзава, эхир кьилин нетижадикай фагьум-фикир тавуна.

Экономист, зегьметдин ветеран, 60 йисав агакьна зегьметдин стаж авай Салман Асланова лагьайвал, алай вахтунда зегьметдихъай кат тийидайдаз кIвалахдай чкаяр ацIан­ва. Хуьрерани, шегьеррани, патарални. Амма, вучиз ятIани, алай аямдин жегьилриз регьят, тIимил кIвалахна, гзаф пул къведай къуллугъар кIанзава. ИкI жедайди туш. Сад-вадаз ахьтин “ракъиник квай” чкаяр жагъайтIани, вирибуруз абур гьатдайди туш. Пул къведай, къазанмишиз жедай са кIвалах­дикайни кьил къакъудна виже къведач. КIвалин дуллухни акьуллудаказ, кар алай дердийриз бес жедайвал харжна кIанда. Къуй гьалар виринра хъсанвилихъ элкъуьрай!

Нариман  Ибрагьимов