Са макъаладин гелеваз

“Лезги газетдин” алатай йисан 28-29-нумрайриз ДГУ-дин профессор Фейзудин Нагъиева лезгийрин машгьур шаир Ибрагьим Гьуьсейнован яратмишунрин рекьикай кхьенвай “РикIера михьи чIаларин экв тур шаир” тIвар алай макъала акъатнавай. Ибрагьим Гьуьсейнова неинки са лезги, гьакI­ни Дагъустандин эдебият вилик финик кутунвай пай гьикьван чIехиди ва кье­тIенди ятIа, мад сеферда тикрар хъуву­нин игьтияж авач. Идакай Ф.Нагъиев вичин ма-къалада гегьеншдиз раханва. Ам­ма лез-ги шииратдин вилик чIехи шаирдин лайихлувилерикай рахадайла, авторди бязи гъалатIриз рехъ ганва. “И.Гьуьсейнова сифте яз лезги шииратдиз баллада, гъезел, рубаи, сонет, сонетрин кIунчIар гъана…”, — кхьенва вичин макъалада Ф.На­гъи­ева. Им лагьайтIа, гьакъикъатдихъ галаз кьазвай делил туш. Вичин тIварцIихъ къалп лайихлувилер ягъунихъ галаз Ибрагьим Гьуьсейновни бажа­гьат рази жедай.

Бес лезги шииратдин алемда сифте яз гъезелдин, рубаидин, сонетдин кIалубда кхьенвай шиирар нин тIвар алаз акъатна? Макъалада чун и суалдиз жаваб гуз ва гьа­къикъат арадал хкиз алахъда.

Эгер Европадин шииратда сонетдин кIалуб виридалайни машгьурди яз гьисаб­заватIа, шаркь патан халкьарин шииратда ихьтин чка вичихъ девлетлу ва къадим та­рих авай гъезелди кьунва. Советрин девир­дин машгьур востоковед, критик И.Брагинскийди къейдзавайвал, гъезел, шииратдин кьилдин кIалуб хьиз, сифте яз, персеринни тажикрин эдебиятда пайда хьана. Амма узбекрин алим А.Мирзоева гьисабзавайвал, ихьтин фикирдин жигьетдай алимрин арада садвал авач. Бязи чешмейра гъезел­ арадал атун дуьньядин шииратдин классикар тир Хафизан, Рудакидин, Саадидин тIвара­рихъ галаз алакъалу ийизва.

Литературоведенидин месэлайриз талукь жуьреба-жуьре чешмейра кхьенвайвал, гъезел 5-12 бейтиникай ибарат я. Сад ла­гьай бейтинин кьве цIарцIихъни сад хьтин рифма ава, амма гуьгъуьнлай къвезвай бей­тера и рифма анжах кьвед лагьай цIарцIе тикрар жезва (схема: aa, бa, вa, дa…). Гьар са бейтинихъни акьалтI хьанвай фикир ава. Маса гафаралди лагьайтIа, эгер гъезелдай са бейт къачуна, адаз кьилдин эсердиз хьиз къимет гайитIа, адахъ тайин тир, акьалтI хьанвай метлеб авайди якъин жеда.

Филологиядин илимрин кандидат, алим Халидин Эльдарован 2014-йисуз чапдай акъатнавай “Алай аямдин лезги шииратда лирикадин жанраяр” ктабда къейднавайвал, чи эдебиятда шаркь патан халкьарин шииратда машгьур кIалуб сифте яз XVII асирда пайда хьана. Эгер чна чIехи шаир Низами лезги тирди фикирда кьуртIа (и мес­эладин гьакъиндай алимрин арада гьар жуьредин фикирар ава), гъезел лезги шииратдиз атай вахт са шумуд асирдин вилик хутахиз жеда.

Гъезелар XVIII-XIX асиррин са жерге лезги шаиррин яратмишунра гьалтзава: Лезги Салигьан, Ахцегь Мирзе Алидин, Штулай тир Мирзе Кериман, Алкьвадар Гьасанан, Етим Эминан ва масабурун.

XX асирдин 50-60-йисара лезги шииратда гъезелдин кIалуб вилик финин цIийи девир алукьна. Кьилди къачуртIа, гъезелар Ш.-Э.Мурадова, Ш.Къафланова, А.Мегьмана, И.Гьуьсейнова, А.Алема, 80-90-йисара — А.Исмаилова, Ф.Нагъиева, З.Къафланова, А.Къардаша, Ш.Шагьба­лаева, А.Мирзебегова ва масабуру теснифна.

Амма вучиз ятIани, алим Г.Темирхановади 1987-йисуз акъатнавай  “Алай аямдин лезги шиират” ктабда лезги эдебиятда гъезелдин кIалубда аваз шиирар кхьизвайбур яз анжах кьуд шаирдин тIварар къалур­нава: “И жанрда Ш.-Э.Мурадова, А.Са­и­до­ва, И.Гьуьсейнова, А.Мегьмана кIва­лах­за­ва…”. Сад лагьайди, гъезел жанр туш, ам шии­ратдин кIалуб (твердая форма) я. Анжах чун исятда и месэладикай рахазвач. Кьвед лагьайди, А.Саидовахъ гъезелдин кIалубда аваз кхьенвай эсерар авач…

Рубаини, гъезел хьиз, шаркь патан халкьарин шииратда машгьур кIалубрикай сад я. Саки вири востоковедри гьисабзавайвал, рубаидин дувулар халкьдин мецин яратмишунра ава. Кхьинра рубаи сифте яз персерин шииратда, Абу Абдаллагьан, Жафар ар-Рудакидин яратмишунра, пайда хьана.

Рубаи кьве бейтиникай ибарат я. Адет яз, и кIалубда аваз теснифнавай эсеррин 1,2 ва 4 лагьай цIарарихъ сад хьтин рифма ава (схема: аа-ба). Дуьньядин эдебиятда рубаидин рифмадин аа-аа, аб-аб жуьреярни ава.

Лезги шииратдиз и кIалуб атай дуьм-дуьз вахт тайинарун муракаб месэла я. Чи классикрини рубаияр кхьейди михьиз инкарна виже къведач. Чахъ авай делилралди, рубаидин кIалубда аваз шиирар лезги эдебиятда сифте яз XII асирдин сад лагьай­ паюна яшамиш хьайи Хиневи Зайнаба кхьена. Шаирдикай сифте яз малуматар гайиди машгьур шаир Забит Ризванов я (“РикIин гаф” газет, 1992-йис). Хиневи Зайнабан рубаияр Бакуда акъатзавай “Самур” газетда (2003-йисан 9-нумра), “Чирагъ” журналда (2009-йисан 5-нумра) ва маса чешмейра чапнава.

Къейд ийин хьи, устадвилелди рубаияр кхьейбурун арада гьакIни А.Алем, И.Гьуь­сейнов, А.Къардаш ва масабур ава. Абурун эсеррикай гегьеншдиз алим Халидин Эльдарован винидихъ тIвар кьур ктабда раханва.

Дуьньядин шииратдин жебеханадай сонетдин кIалуб лезги шииратдиз сифте яз гъайиди Азиз Алем я. Шаирди и кIалубда аваз теснифнавай сад лагьай шиирар — “Хайи хуьр”, “Чумалдин тар” — республикадин “Коммунист” газетда ва “Дуствал” альманахда чапнавай. Гуьгъуьнлай абур 1963-йисуз акъатай “Алмасдин кIусар” ктабда гьатна.

Лагьана кIанда, А.Алеман шииратда сонетдин дуьньядин эдебиятда машгьур саки вири жуьреяр ава: Италиядин, Франциядин, Англиядин, сонетрин таж ва масабур. Мадни башкъа, шаирди сонетдин дуьньядин шииратда авачир цIийи жуьреярни арадал гъанва. Мисал яз, лезги сонет, неосонет, садраф, ярна, рунет, фархан ва масабур. ГьакIни Азиза Алема сонетдин кIалубда аваз жуьреба-жуьре жанрайрин шиирарни кхьенва. Абурун арада сонет-памфлет, сонет-басня, сонет-этюд ва масабур ава.

Са кьве гаф сонетдин кIалубдикайни лугьун. Ам 14 цIарцIин эсер я. Сонет кьве катрендикайни кьве терцетдикай ибарат я. И кIалуб XIII асирда Сицилиядай тир шаир Якопо да Лентиниди арадал гъанатIани, ам дуьньядиз машгьур авурбурун арада Италиядин шаирар тир А.Данте, Ф.Петрарка, Т.Тассо ава.

Гьар са илимда хьиз, литературоведенидани тапан фикирриз рехъ гана виже къведач. “Иридра алцум, садра атIутI” — лугьузва мисалда. Са кар, делил, фикир гьа­къи­къат я лагьана тестикьардалди вилик, ам вири патарихъай чирун, ахтармишун важиблу я. Гьа икI, сифте яз лезги шииратдиз гъезел, рубаи, сонет гъайиди, Фейзудин На­гъиева тестикьарзавайвал, Ибрагьим Гьуь­сейнов ваъ, маса авторар я. Амма и де­лилди чIехи шаир Ибрагьим Гьуьсейнова лезги эдебиятда кьунвай дережа кIусни агъузарзавач. Аксина, ам асирралди чи шииратдин кукIушрикай сад яз амукьда.

Мегьамед Ибрагьимов