(Эвел 5-нумрада)

Нетижада шегьерриз яд тухудай маса кутугай чешмеяр акуна, Самурдин тIе­биат­­дин комплексни сагъ-саламатдиз амукьна, къарасуяр кьуранач, жемятдихъ хъсан къулай рехъни хьана. Гьахъ лагьай­тIа, ракьун рекьел переезд эцигна куьтягьнавач, Хутун-Къазмайрин хуьруьн юкьвай физвай рехъ цIи туькIуьрна акьал­тIа­рун хиве кьунва. Аквазва хьи, Юрий Мевлуьдинов, “Самурдин там халкьди вичи хуьз­ва” лугьуналди, гьахълу я.

Чкадин агьалийри тIебиатдиз зарар та­гун, тамун девлетрикай  иесивилелди менфят къачун чпин гражданвилин буржи­ яз гьисабзава. Амма тамар хуьн, абурухъ гелкъуьн тешкилун, гьа гьисабдай яз, и кардал агьалийрин къуватар желб авун “Самурский лесопарк” ГКУ-дин зегьметчи коллективдин кьилин везифа я. Вичин везифаяр кьилиз акъудиз коллективдилай алакьзава. Са патахъай килигайла, ибур хкатна вилиз аквадай хьтин кIвалахар туш. Муькуь патахъай, эгер абур тийиз хьайитIа, нетижа чIуруди жеда.

Эвелни-эвел тамухъанар там цIаяр кьуникай хуьнин къайгъуда ава. И кар абурун гьар йикъан гуьзчивилик ква. Алатай йисара цIаярин вилик пад кьадай зулар 34 км мензилда туькIуьрна. Шаз алава яз цIийи 8 зул туькIуьр хъувуна. Санлай 360 гектардин чкада тарар зиянкар гьашаратрикайни азаррикай хуьнин мураддалди ахтармишунар кьиле тухвана, 4 гектарда цIийи там кухтуна, шамагъаждин ва ша­ба­лтдин 200 къелем акIурна.

Къейд авун герек я хьи, там яшайишдин зирзибилдикай михьи яз хьунин карни, виликандав гекъигайла, хъсан хьанва. Виликдай иниз гадар тийизвай затI авачир. ЧIур хьанвай холодильникарни парталар чуьхуьдай машинар, куьгьне диванар, месер, канистраяр ва икI мад. Ме­хъе­рар авурдалай кьулухъ амукьзавай пластикадин ва шуьшедин путулкаяр гадарзавай чкани тамукай хьанвай. Ихьтин къайгъусуз ксарни чахъ авачиз туш. Гьа икI хуьрерин патарив гвай тамун чкайра зирзибилдин гьамбарар арадал къвезвай.

— Маса чара хьанач, — рикIел хкизва Юрий Мевлуьдинова, — там зирзибилдикай михьи авун патал чна 8 субботник тешкилна, 8 “КамАЗ” машинда авай зирзибилар кIватIна гадарна. Мехъерилай гуьгъуьниз тамуз зирзибил гадарайбур (кьуд кас) вужар ятIа, чирна, протоколар кхьена­, жерме эцигна. Тамар цIаяр кьуникай, михьидаказ хуьнин месэлайрай агьа­лийрихъ, школьникрихъ галаз 20 собрание тух­­вана. Тамун чил законсуз кьунвайбурулай 5 протокол кхьена. Активистрин иш­тираквал аваз патрулри тухвай ахтармишунрин нетижада 105 акт кхьена. Серенжемар гзаф тухузва, абуру хъсан не­тижа­ярни гузва. Тамун девлетар хуьнин рекьяй агьалийрин активвал артух хьанва. Ам­ма къайдаяр чIурзавай дуьшуьшар гье­лелиг амазма, иллаки михьивал хуьнин карда. Чи инспекторрин машинра ­зир­зибил кIватIдай мешокар, кIвалах­дай­ла алукIдай бегьлеяр, маса алатар гьамиша авайди я. Чпиз акур зирзибил кIватI хъувун патал. Гьайиф хьи, ял ягъиз тамуз физ­вайбурун жергеда меденивал, къадирлувал бегьем дережада авачирбурни жезва­.

“Самурский лесопаркдин” коллективди школьникар тIебиатдал рикI алай къадирлубур яз тербияламишунин кIвалах къейд авун герек я. Ина Билбил-Къазмайрин юкьван ва Приморскдин кIуьд йисан школайра тежрибалу муаллимар — Феликс Шамсудинов ва Афисат Эфендиева кьиле авай школьникрин лесничествояр тешкилна гзаф йисар я. Абурун ихтиярда тIе­биат чирдай, экологиядин тербиядин серенжемар тухудай майданар вуганва. Подмосковьеда кьиле фейи Вирироссиядин конкурсда Мегьарамдхуьруьн райондин Приморскдин школадин лесничест­води кьвед лагьай чка кьун шад жедай кар я.

Самурдин тамун девлетрикай анжах ХIХ асирдин эхирра тIимил-тIимил менфят къачуз эгечIна. Гьа чIавалди ам булвилелди ничхирар авай, кIачIичIлухри кьунвай, къалин, кьакьан, мичIи там тир. Ва­цIар хьтин чIехи бязи гурлу къара­суйрин деринвал (са 60 йис инлай вилик чпин яшар 80 йисалай алатнавай агъ­са­къал­рин ихти­лат­рай) 1,5 метрдилай артух тир. Муьш­куьрдин агьа­лийри чпин игьтияжар патал хъуь­­тIуьз кудай кIа­расар, тамун емишар  кIватI­­­­за­вай, эцигунардай кIа­рас­дин материалар гьа­зурзавай. Самур ва­цIай ва ­къа­расуйрай хъсан, ­къиметлу жин­­­синин ­(ги­­ла кьериз-цIаруз гьалт­завай) балугъар са къадагъани алачиз кьазвай.

Ахпа, ина алатай асирдин сифте кьилера ракьун рехъ ва “Самур” станция эци­гайла, тIе­би­ат­дин девлетрикай менфят къачун гегьеншарна. Дер­бент шегьердин кIарасдихъ авай ­игь­тияжарни артух жезвай. Неинки кудай кIа­­расдихъ. Ина къвердавай чпин май­­данар гегьенш жезвай уьзуьмлухра акIурдай даяхар патал Самурдин тамай таркалар — бегьем чIе­хи тахьанвай жегьил­ тарар, тазар атIуз, гьар йисуз вагонралди шегьердиз рекье твазвай.

Пачагьдин девирда бул ресурсар авай Самурдин там эвелдай вири жемятди сад хьиз менфят къачудай чка тир. Патав ракьун рехъ, шегьер  хьайила, чкадин агьалийрикай карчивилин алакьунар авайбуруз “пулдин тIям”, адахъ авай къуват ва мумкинвилер мукьувай акуна. Ахпа Та­гьир­хуьруьн-Къазмайрал тахта чIугвадай цехни арадал атана. Тамарин чIехи майданар кьилдин ксарин хсусиятдиз вуганвай. Варлубур мадни варлу жезвай…

Самурдин тамун “статус” гзаф се­фер­ра дегиш хьана. Адакай лесничество хьана. Ахпа — лесхоз, леспромхоз, мех­лесхоз,­ госзаказник, госприродпарк. 2003-йисуз элкъвена мад сеферда — лесхоз. 2008-йи­суз нубатдин сеферда — “Самурский лесопарк”. 2019-йисан декабрдиз кьабулай РФ-дин Гьукуматдин Къарардин бине­даллаз, Дагъустанда, Ахцегь, Дербент, До­къуз­пара ва Мегьарамдхуьруьн рай­онрин мулкарал “Самур­ский” национальный (милли) парк тешкилнава. Адан асул къурулуш туриствилин чIехи метлеб авай Самурдин там тирди аквазва. Им хъсан кар я. Ада алай девирда, вири дуьньяда туризм экономикадин гзаф хийирлу хилез элкъвенвайла, регион вилик ­тухуниз, гьа са вахтунда тIебиатдин надир девлетар хуьниз куьмек гун герек я. Инсанриз меденидаказ, тIебиатдал ял ядай шартIар, мумкин­вилер яратмишун жезва. И пуд месэла гьялунин мураддалди я “Самурский” мил­ли парк тешкилнавайди.

Амма и кардихъ гзаф фагьумна, фикир­ гана кIанзавай маса терефни ава. Тамун юкьва ва адак ккIана чIехи 6 хуьр ава. Чка­дин агьалийрихъ тарихдин гьерекатдин нетижада виш йисаралди тестикь хьанвай­, тамухъ, къарасуйрихъ, вацIухъ, гьуь­луьхъ­ галаз алакъалу тир  яшайишдин, уьмуьрдин къайдаяр арадал атана, мягькем хьанва. Абур чIур хьунин нетижани чIуруди же­да. Ина, исятда къадагъа амачтIани, ахьтин девирарни хьана хьи, тамарин юкьва яшамиш жез, ваз къула ку­дай, фу чрадайла хьрак кутадай цIам-кIарас тамай гъидай ихтияр авачир. Гьуь­ле­ авай балугърик гьуьлуьн къерехда яша­­миш жезвай агьалийрин пай кумач. Лу­гьузва хьи, балугърин кьадар лап тIи­мил хьанва.

Эхь, гьакъикъатдани, тIимил хьанва. Ам­ма и карда агьалийрин тахсир авач. Алатай асирдин 80-йисарин эхирдай гьар йисуз, куьтуьмри куьр гадардай (нерест) де­вирда браконьеррин вилик пад кьун па­тал чIехи къуватар желбзавай: Дербентдай, Махачкъаладай ва маса регионрай ры­боохранадин инспекторар, “цел алай милицаяр”, райондин милициядин ва меркездай  къенепатан  крарин  министерст­водай тир, прокуратурадин ва маса идарайрин къуллугъчияр. Им жанавурдал хеб тап­шурмишай мисал хьана. Балугъар браконьеррикай хуьз атанвайбурукай (виридакай ваъ, гьелбетда,) чпикай “браконьерар” хьана. Чкадин халис браконьерар абуру “кIвалах” авачиз тунач, чпин идара­дик кутуна. Виридалайни чIуру кар ам тир хьи, абуру балугъар туьретмиш хьуниз чIе­­хи зарар гана. Куьр гадариз гьуьляй къарасудин яд кIватIнавай вириз къвезвай куьтуьмар йифиз кьаз, машинралди шегьерриз дашмишиз хьана. Балу­гъар хуьнин везифа, “Рыбоохранадин” хьиз, пограничникрин хивени твадалди гьа икI амукьна­.

Эгер государстводи, халкьдин куьмекдалди, там хуьнин кар дуьздаказ, гьа гьисабдай, хуьрера яшамиш жезвайбурун итижриз зиян тежедайвал тешкилайтIа, тIе­­биатдиз я чкадин агьалийривай, я туристривай зарар гуз жедайди туш. Самурвийрин рикIелай алатзавач, гьукум, чIехи ихтиярар гъиле авайбурун гьужумрикай Самурдин там хуьдайла, чеб гьихьтин кIе­вера гьатнайтIа.

Кьвед лагьай месэла. “Самурский” милли парк “Самурский лесопарк” идара­дин чкадал тешкилзавай федеральный метлебдин цIийи идара я. ЦIийи идарадин коллективда эвелни-эвел чпихъ кIва­лах­дин чIехи тежриба хьанвай, тамун гьи чка гьи гьалда аватIа, гьинал гьи тар, гьи къара­­су алатIа, тамун майишат хъсандиз чизвай­­ алай вахтунда кардик квай лесопаркдин работникриз чка хьанайтIа, хъсан жедай.

Абдулафис Исмаилов