Газет кIелзавайбуруз теклифзавай и макъала тарихдин илимрин доктор, алим  Замир  Закарияева  Ахцегь рай­ондин хуьрера авай куьгьне мис­кIин­рин эпиграфика (къванерал авунвай кхьинар) ахтармишунин жигьетдай кьиле тухвай кIва­лахдин нетижайрикай я. Лагьана кIанда, чIехи бубайрин девирра эцигнавай дараматрин цларал атIанвай кхьинрихъ тарихдин жигьетдай еке метлеб ава, абур чирун, винел акъудун гьа­кьван важиблуни я. Алимди ахтармишнавай эпиграфикадин гуьмбетрин арада чпикай илимда сифте яз рахазвайбурни ава. Макъалада ихтилат фидай тарихдин кхьинар XI-XVIII виш йисариз талукьбур я.

Якъин жезвайвал, Ахцегь райондин мулкарал алай виридалайни куьгьне мискIинрихъ агъзур йисарин тарих ава. Куфи (араб кхьинрин къадим жуьрейрикай сад) хатIунал кхьинар атIанвай бязи чешмейри шагьидвалзавайвал, Дагъларин уьлкведиз Ислам атайла, мусурманрин дин Кьиблепатан Дагъус­тандин лап яргъал ва физ гзаф четин тир пипIеривни лап фад агакьна.

З.Закарияева кьиле тухвай ахтармишунрин нетижада икьван чIавалди квахьнавайбур яз гьисабзавай кхьинрин чешмеяр авай чкаярни тайинариз алакьна. Абурун арада гьижрадин 563-йисаз (1167-1168-йисар) талукьдини ава.

Редакция

____________________________________________________________________________

Лагьана кIанда, Ахцегь райондин хуьрерин эпиграфика чирунив гьеле XIX асирда эгечIнай. И кар И.А.Бартоломеян ва Н.В.Ханыкован тIварарихъ галаз алакъалу я. Амма эпиграфикадин гуьмбетар ахтармишунин жигьетдай чIехи агалкьунар XX асирда къазанмишиз алакьна — Л.И.Лаврованни А.Р.Шихсаидован алахъунар себеб яз. Къейд ийин хьи, Л.Лаврован къелемдикай Кефер­патан Кавказдин эпиграфикадиз талукь пуд том хкатна. Чи ватанэгьли, тарихчи­, востоковед Амри Шихсаидова Дагъларин уьлкведин тарих ахтармишунин кар­да кьетIен чка кьазва. Адахъ Ахцегь райондин  виридалайни  сур  хуьрерикай сад тир Хинерин хуьруьн араб чIалал кхьенвай юкьван виш йисарин  кхьинриз талукьарнавай илимдин кьилдин ма­къа­ла ава. Хинерин хуьре ада винел акъудай кхьинрин гуьмбетрикай сад XII-XV асиррихъ галаз алакъалуди я. РикIел хкин, и хуьруьн тарихдиз, эпиграфикадин гуьмбетриз талукь “Хинерин тарихдиз сия­гьат”­ тIвар алай чIехи ма­къала (автор — З.Закарияев) алатай ­йисан эвел кьилера “Лезги газетдиз” акъатнай.

Чи фикирдалди, Ахцегь райондин эпиграфика къенин юкъузни тамамдиз чирна акьалтIарнавач. Гзаф хуьрера, кьакьан дагълара авай харапIайриз элкъвенвайбурни кваз, къадим кхьинар алай чешмеяр ахтармишнавач. Лагьана кIанда, дегь чIаварин кхьинар куьгьне мис­кIинра гзаф гьалтзава. Гьайиф къведай кар ам я хьи, касни амачир хуьрера авай мискIинрин дараматар михьиз­ чкIан­ва. И кар себеб яз, бязи кхьинар михьиз квахьнава, бязибурал лагьайтIа, йисариз талукь делилар алач. Ахьтинбур гьи девирдиз талукь ятIа, чна кхьинар атIанвай хатIарин куьмекдалди тайи­нарнава.

Цуругъ

Самур вацIун чапла патан къерехда экIя хьанвай и хуьруьн вини кьиле куьгьне жуьмя-мискIин ава. Адан цлара араб чIалан кхьинар алай, жуьреба-жуьре девирриз талукь къванер тунва. Абурай мискIиндин дараматдин тарих чир жезва. Кхьинар алай саки вири къванер рагъакIидай патан цла ава. Гьижрадин 1332-йисуз (1913-1914-йисар) мис­кIиндин дарамат цIийикIа туькIуьр хъувуникай хабар гузвай са къванцел алай кхьинрай малум жезвайвал, бинедилай ам эци­гай­ди Абу Муслим я. Тарихдай ма­лум тир­вал, и кас Дагъустанда Ис­лам­ дин чу­кIурайбурукай сад я. Цуругърин мис­кIин гьакъикъатдани лап фад эцигайди тестикьарзавай шагьидрин арада араб кхьинар алай са шумуд къван ава. И делилди их­тилат физвай мис­кIин Дагъустандин мулкарал алай диндин виридалайни къадим имаратрин жергеда твазва. Къейд ийин хьи, Дагъ­ла­рин уьлкведин юкьван виш йисарин тарихдиз талукь чешмейрикай садани Абу Муслима Цуругъа мискIин эцигайдакай хабар гузвач. Кхьинар XIV-XV виш йиса­рал къведалди авай Дагъус­тандин эпиграфикадин чешмейра гьалтзавай куфи хатIунал авунва. МискIин эцигай дуьм-дуьз вахт тайин туш, амма XII асирда Цу­ругъа мискIин авайди са кьа­дар делилри тестикьар­зава.

Куфи хатIунал авунвай кхьинар ахтармишайла, гьич вилив хуьн тавур нетижаяр арадал атана. Цуругърин куьгьне жуьмя-мискIиндин рагъакIидай патан цла вичел тарихдин рекъемар къалурнавай, араб кхьинар алай Дагъустанда ва, санлай къачурла, Урусатда виридалайни къадим чешмейрикай сад ава. Текст пуд цIарцIикай ибарат я ва кхьинар атIанвай къванцел гьижрадин 563-йис (1167-йисан 23-октябрь — 1168-йисан 10-октябрь) къалурнава. Им Ахцегь райондин мулкарал сагъ-саламатдиз амукьнавай, вичел тарихдин рекъемар алай XII асирдин тек са чешме я. Райондин маса хуьрерай жагъанвай XI-XII асирриз талукь араб кхьинар алай чешмейрал рекъемар алач, абур гьи девирринбур ятIа, кхьинрин хатIарин кьетIенвилер фикирда кьуна тайинарнава.

Лагьана кIанда, Цуругърин хуьре авай къадим кхьинар сифте яз 1850-йисуз урусрин археолог, Петербургдин илимрин Академиядин член-корреспондент И.А.Бартоломея (1813-1870) винел акъудна. Кавказдин дяведин вахтунда ам, Урусатдин армиядин капитан яз, Да­гъустанда авай. Кхьинар алай къванцин шикил Бартоломея урусрин машгьур востоковед Н.В.Ханыковав (1822-1878) вахкана. Ханыкова вичин илимдин кIва­лах­ра ам “Зороглу ва я Зуроглу хуьруьн кхьинар” яз къейднава. Востоковеддин аль­бомда авай и шикил Л.И.Лаврова (1909-1982) араб текстни ва кьвед, пуд ла­гьай цIарарин таржумаярни галаз чапдиз акъудна. Лаврован таржума дуьм-дуьзди хьанвач. Сад лагьай цIар ада ерли кIелнавач. Кхьинар атIанвай къванни адаз акунвач. Са гафуналди, Бартоломеяз жагъайдалай кьулухъ, 170 йисан­ девирда, Цуругърин къадим кхьинрин кьисметдикай ва и чешме авай чкадикай са малуматни авачир. Ам терг хьанвайди яз гьисабзавай.

Гьарфар 60×13 см. кьадардин къванцел куфи хатIунал дериндай атIанва. Анал кхьенва:

Таржума:

“1) Гьяркьуь авуна ам (тавасса уху) … (Али?) ал-Къасима (Х) укми.

2) Им (яни и кар) авуна (амила) вад вишни пудкъанни пуд лагьай йисуз.

3) Пайгъамбардин (Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьижрадин. Пайгъамбар…”.

(КьатI ама)

Замир  Закарияев, тарихчи