Лезги ва Дагъустандин шииратдин клас­сик, халкьдин шаир СтIал Сулейман не­ин­ки са Дагъустандани Урусатда, гьакI къе­це­патан уьлквейрани машгьур хьана. Ада сифте яз Дагъустандин тIвар гьам Урусатда, гьам къе­цепатан уьлквейра ­ра­иж авуна. XX  асирдин эвел пай ­Су­лейманан тIвар­цIихъ галаз сихдаказ ала­къалу я.

СтIал Сулейманакай Чилин шардал тIвар-ван авай ХХ асирдин ксари — Максим Горькийди, Михаил Шолохова, Борис Пастернака, Николай Тихонова, Петр Павленкоди, Леонид Леонова, Владимир Луговскоя, Алексей Суркова, Эффенди Капиева, Луи Арагона­ ва гзаф масабуру тарифдин гафар лагьана.

Сулейманан яратмишунрикай агъзурралди макъалаяр, чIагай эсерар, эссеярни шиирар, илимдин кIвалахар кхьенватIани, адан шииратдин ирс тамамдаказ кIватIна чапнавач. Шаирдин я шииратдиз, я инсанвилин къа­матдиз (суйдиз), ахлакьдин дережадиз гьа­къикъи къимет ганвач. Гьавиляй уьмуьрда ва литературада адакай кьве терефдин, къарши фикирар гьатнава.

Сад лагьайбурун фикирдай, Сулейман диндиз акси, инкъилабдиз рикIивай вафалу, социализмдин тарифдар хьана. Гьавиляй гьукуматди адаз гьамиша къаюмвални ийизвай. Гьавиляй ада туькIуьрай гьар са затI “чимизмаз” чапдизни акъудзавай.

Кьвед лагьайбурун фикирдалди, СтIал Су­лейман акьалтIай динэгьли тир. Ам инкъи­лабдиз чара авачиз муьтIуьгъ хьанай, рикIяй большевикрихъ адан майил авачир.

Гьа икI, сифте йикъарилай гатIунна, къенин йикъалди СтIал Сулейманан кьве къамат, адан шиирриз гузвай кьве терефдин къимет арадал атана.

Шаирдин гьакъикъи къамат амайбурулай гзаф, белки, вичин хуьруьнвийриз — адахъ га­лаз кIвалахда, ял ягъуна, кимел, хийир-шийир­да гьалтзавай ярар-дустариз, къуни-къуншийриз, шаирдин мецелай шииррихъ яб акалайбуруз чизвай. Адан шииррив мукьувай таниш тир, шиират тупIалай ийизвай, адан эсеррин гъавурда авай ксаризни шаирдин гьакъи­къи къаматдикай хабар авай жеди (Гь.Гьажибеговаз, Аскар Сарыджадиз, М.Гьажиеваз, Г.Корабельниковаз, А.Назаревичаз, Вл.Луговскояз, П.Павленкодиз, Н.Тихоноваз, Гъалиб Садыкъидиз, А.Агъаеваз эхиримжи йисара…).

Советрин девирдин идеологияди “цIалцIа­марна” арадал гъанвай Сулейманан къамат гьам литературада, гьам гзафбурун фагьумда дериндай ацукьна. И къамат кьабулайбурукай яз лугьуз жеда: Э.Капиев (“кьуьзуь савадсуз шаир, “девирдин пурара” ацукьарна, виликди тухун герек я”), Р.И.Гьайдаров, Р.М.Кельбеханов, Гь.Гь. Гашаров, С.Х.Агьмедов (и алимрин фикирдалди, С.Сулейман машгьур авуник Э.Капиеван чIехи пай ква), А.Г. Гуьлмегьамедов (Сулейманан чIалар стIал нугъатдай литературадин чIалаз акъу­ду­нин терефдар), В.Чигирик (ада шаирдикай вичин хийирдихъ вил галай, гьавиляй социализмдин системадинни властдин кьилевайбурун тарифар авур, динсуз, аси кас ийизва), З.Казбекова (ада Сулейман милливал ва ахлакь агъуз вегьинин чешне яз кьазва). Ихьтин фикиррин тереф В.Солоухина, Казб. Султано­ва, Ю.Б. Борева ва масабуруни хуьзвай. (Гуьгъуьнай Юрий Борисовичаз чна шаирдин шиирар, абурун цIарба-цIар элкъуь­рунар ва урус чIалалди ктабра гьатнавай таржумаяр къалурайла, ада вичин фикирар кье­тIидаказ дегишнай. Гьатта Сулейманан вилик тахсир хиве кьуникай “Раскаяние перед Сулейманом” — къейдера вичин веревирдерни кхьенай).

Кьве терефдин векилрини чпин фикирар су­­бутун патал шаирдин ктабрай чпиз герек эсе­рар хкязава (гьабурукай яз чIурнавайбур, чарабуру кхьейбур. Месела: “Сив хуьниз ак­си”­, “Халкьдин душманриз”, “Верховни суддиз” ва мсб.

Лугьун хьи, я сад лагьайбурун, я кьвед ла­­­гьайбурун фикирар гьакъикъатдив, шаирдин гьакъикъи къаматдив кьазвайбур туш. Сулейман, гьелбетда, капI-тIеат ийизвай дин­эгьли тир, амма шаир тек са диндин шартIа­ралди уьмуьр тухузвай кас тушир. Ада, кесиб­ же­мятдивай закат къачуз, зегьметчияр каша твазвай фекьийриз нифрет ийизвай. Вич акьал­тIай кесиб тирвиляй лежберриз чилер, фялейриз карханаяр, халкьариз азадвал, ис­лягь, хуш­бахт уьмуьр хиве кьур Октябрдин инкъилаб ада, къужах ахъайна, лап рикIивай кьабулнай. Амма хиве кьур затIар уьмуьрдиз­ татун, кесибрин гьал-агьвал дегиш тахьун, вили­кан хузаинар начальникриз — “цIийи мурсалханриз” элкъуьн, рикI-гъил ми­хьи туширбурукай партийнияр хьун Сулеймана фад кьатIана. Авай гаф чинал лугьуз вердиш ша­ирди социа­лизм туькIуьрзавай ре­кьерин какурвал, регьберрин фикиррин даяз­вал, ниятрин михьи туширвал, нефсерин пи­чIивал къалуриз хьана (“Я рабби, чун фидай рекьел…”, “Гьуьруьят хупI хъсан затI я…”, “Же­мятар, чун чIуру ре­кьел…”, “Къуй эгъуьнмир кIунтIал вини…”, “Канаб къурун лумуналди…”, “Жемятар, чи вир­тIе­дин дад…”, “Чи фялейри эцигай цал…”, “Ие­си кьей патахъ­ гурар…” ва мсб.). Ихьтин чIалар лугьун, гьелбетда, социализмдиз аксивал ваъ, цIийи уьмуьр туькIуьриз алахънавай регьберрин гъа­латIар къалурун, абуруз тегьнеяр ягъун­ тир.

Дагъустандин халкьарин зурба шаир СтIал Сулейманакай бязи чIуру фикирар арадал атунин себеб адан ктабра гьатнавай чарабурун гъил хкIунвай, гафар, цIарар, бейтер чIурнавай, манаяр дегишнавай шиирар ва абурун таржумаяр тирди “Сулейманан шиирар авайвал тур!” гафарал кIевиз акъвазнавайбуруз кIевелай чир хьун герек я.

Шаирдин къилих, ахлакь-эдеб, руьгьдин, намусдин терефар адан шииррай (чарадан гъил хкIун тавунвай шииррай!) аквазва. Гьелбетда, социализмдин девирда цензуради Сулейманан шиирар советрин идеологияди кьабулнавай кIалубриз чимзавай. Девирдин идео­логиядив, “Халкьдин шаир” тIварцIив, герек “ран­­гар” яна, “цIалцIамарнавай” адан къаматдив такьазвай эсерар (диндин, муьгьуьббатдин, политикадин, сатира…) терг ийизвай, я абуруз рехъ гузвачир. (1933-йисан 9-январдиз Сулейманан мецелай кхьенвай чарче кхьенвай гафар рикIел хкин: “…Куьне завай жу­зур чIаларин месэладиз — газафбур бракI аву­на, тIимилбур пирнимат авуниз — за жуван ра­зивал гузвач. ТIимилбур бракI авуна, газафбур пирнимат айиз хьанай­тIа, белки, за разивал гудай”).

Идеология къуватда авай девирдивай ли­тература вилик финикай, адан рекьерикайни еридикай керчек гаф лугьуз, литературадиз керчек къимет гуз хьун мумкин тушир. Ву­чиз лагьайтIа, а чIавуз вири вакъиаяр, инсанар, инсанрин крар политикадин ва кесиб-варлувилин синифдин мизандалди алцумзавай. Гьавиляй литературада кхьинарзавайбурув ва абурун туькIуьрунрив са кIалубдин умуми уьлчмейралди, къанун-къайдайралди эгечIунар арадал атана.

Чаз чизвайвал, СтIал Сулейманан уьмуьр кьве девирдин са шумуд уламдал гьалтзава: революциядилай вилик квай йисарал (1917-йисалди), граждан дяведин ва революциядин йисарал (1917-1920), колхозар тешкилзавай (1920-1930) йисарал, социализм мягькемарунин йисарал (1930-далай 1937-йисан шаирдин эхиримжи йикъалди). Амма и вири йисаривай ва уьмуьрдин хъу­тIал­ривай шаирдин дуьнья кьатIунунин хцивал, къилихдин эркинвал, рикIин къенивал, датIана михьи гьахъвилихъни адалатдихъ ялзавай руьгьдин игьтияж дегишариз хьанач, вири и терефар гена мягькем хьана.

СтIал Сулейманан шиират халкьдин руьгь ва кьисмет кхьенвай девирдин тарих хьиз я. Адан шиират чпихъ дерин дувулар авай халкьдин руьгьдин ахлакьда ва эдебда ава. Тарихдин рекье шумуд девир атIай, вичихъ са шумуд дин (гъуцарин, хашпара, ислам), кхьинар (алпан, араб, Усларанни Къазанфаран, Куьредин, латин, кирилл), кьилдин гьуку­ма­тар (Алпан, Лекь /Лакз, Шаки, Шарван, Къу­ба­, Дербент, Гьажи Давудан ва Фетали хандин ханлухар) хьайи лезги халкьдихъ девлетлу руьгьдин ва имаратрин эдебият, халкьдин мецинатар, хурун ва кхьинрин теснифар хьа­на, ава, мадни жеда. (Амма алатай девиррин руьгьдин имаратар гьеле, тамамдаказ­ кIватIна, ту­пIалай авуна, са къайдадиз гъанвач).

Винидихъ лагьайвал, гзафбуруз акI я хьи, СтIал Сулейманан шииратдин ирс тамамдаказ малум я, шаирдин вири эсерар чапна, ктаб­риз акъатнава. Я гьукуматдин, я кьилдин­ ксарин архиврани затI амач, Сулейманан ирс гигизвайбуру са шумудра вири тупIалай авунва. Вири эсерарни, чарадан гъил хкIун тавуна, шаирди вичи гьикI туькIуьр­натIа, гьакI ама. Ихьтин юлдашрин фикирдалди, Сулейманан чIалар гьа ктабра авайвал тун герек я. Шаирдин ирсиниз цIийи жуьреда килигзавайбуруз, шаирдин чIалар, идеологиядин чIурувиле­ри­кай михьна, халкьдал агакьарун лазим я лугьузвайбуруз а юлдашри тегьнеяр язава.

Амма гьакъикъат а юлдашри лугьузвайвал туширди фадлай малум хьанва: архив­рай чаз цIийи-цIийи делилар, чарар, чIалар гьат хъувунва. Гьатта Абужафер Мамедован цIарба-цIар элкъуьрунрай малум тир, амма чпин лезги текстер квахьнавайди яз гьисабзавай шиирарни жагъана (абур ДНЦ-да Сулейманан архивда Абужафер Мамедован кьилдин дафтарда авай).

2015-йисуз Дагъустандин гьукуматдин пе­дагогвилин университетди, СтIал Сулейман хайидалай инихъ 145-йис тамам хьуниз талукьарнавай “Дагъустан эдебият: тарих ва алай вахт” (IX лагьай, нубатдин) журнал акъуд­на. И журналда Дагъустандин ва маса республикайрин муаллимрини алимри (40 касди) СтIал Сулейманакай кхьей жуьреба-жуьре макъалаяр гьатнава. Амма саки 160-далай виниз чарар авай и журналдикай лезги алимри бес кьадарда менфят къачун тавун, Сулейманан уьмуьрдикай, шииратдикай цIийивилер и журналда тахьун гьайиф къведай кар яз амукьзава. Сулейманан уьмуьрда ва шииратда хъендик кумай, шак ва гьуьжет алай месэлаяр, цIийиз жагъай эсерар, малуматар гзаф ама эхир! (Вучиз ятIани журнал туькIуьрай ксари чазни теклифнач).

Журнал ДГПУ-дин доцент Ф.И.Къазимегьамедовадин “Камаллу шаир ва гьевеслу ма­зан” (“Мудрый поэт и вдохновенный импровизатор / Штрихи к творческому портрету С.Стальского”) макъаладилай гатIунзава. Авторди вичин макъалада СтIал Сулейманан устадвилин къаматдик алава рангар, тавар кухтазва. Амма, агъзур гъилера тикрарзавай куьгьне ихтилатрилай гъейри, и макъа­ла­дай шаирдин къаматдик кутазвай са цIийи тавни аквазвач. Анжах куьлуь ва ири на­гьахъ­вилер макъалада гзаф ава: “…народ бережно хранил в памяти стихи безграмотного Сулеймана: он слагал свои стихи уст­но, и только после 1917 года их стали за­писывать”. КIел-кхьин чидачиртIани, лезги, туьрк, фарс чIалар чизвай, халкьдин мецин туькIуьрунар, Низамидин, Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан ва вичин агъзурралди цIарар зи­гьинда хуьзвай Сулейманаз “безграмотный” лугьун, гьелбетда, дуьз жезвач. Регъ па­та, кIел­-кхьин течиз, “зигьиндин савад” авай камалэгьлияр гзаф хьайиди я. Мадни, Сулейманан шиирар 1917-йисалай ваъ, 1900-йисарин эвелрилай Абужафер Мамедова (Усларанни Къазанфаран ва вичи дегишвилер тур Куьредин алфавитда аваз) кхьиз эге­чIайди я.

Вуч макьсад паталди ятIа, чир хьун четин­ я, амма авторди Сулейманакай Зарема Казбековадин (чешме къалур тавуна; сагъ келимадикай хкуднавай, гьинал, вучиз, гьихьтин манада лагьайбур ятIа, кьил акъат тийидай) гафар гъизва: “Стальский был “нашим” точнее “нашим из наших”, “своим из своих”. Амма З.Казбековади Сулейманаз ягъай нагьакьан тегьнеяр — “одним из ортодоксальных представителей новой культуры в Да­гес­тане явился Сулейман Стальский — классический пример этнической и культурной деградации” авайди автордиз бажа­гьат чизвач. (Чи фикирдалди, совет девирда РАН-дин ДНЦ-дин къуллугъчиди ихьтин ма­къала кхьини ам са нин ятIани заказ тирди къа­­лурзава). СтIал Слейманан къаматдиз ва шииратдиз гузвай чпихъ бине авачир кьацIай талбаяр мадни ава. Гуьгъуьнай, СССР чкIай­ла­, чи дуст халкьдин векилри, иллаки “Да­гъус­­тандин жегьилвал” газетда Сулейман ви­ляй вегьедай макъалайриз гегьенш рехъ ганай­.

Ф.Къазимегьамедовадин макъалада кIел­­завайди мягьтелардай келимаяр мадни гьалтзава. Адан фикирдалди, Сулейманан чIала “урус гафар кутазватIани, регъ патан чIаларин гафар саки авач”. Гьелбетда, им гьакъикъатдив кьадай къейд туш. Лезги чIала ориентализмаяр (фарс, араб, туьрк гафар) лап дегь чIаварилай цIранвайла, Сулейманан чIала абур гьикI тахьурай?!

“Литературада кьве Стальский малум я, — кхьизва Ф.Къазимегьамедовади, — сад на­дир шиирар кхьизвайди, муькуьди — Капие­ван “Шаир” повестдин къагьриман. Амма… сад лагьай Стальский переводчикри теснифзавай, гзафни-гзаф нагьахъвилелди. Нетижа­да переводчикриз гьи шаир къалуриз кIан­завайтIа, кIелзавайдавни гьам агакь­завай”.

Эхь, литературада СтIал Сулейманан кьве къамат малум я. Садни — социализмдин идеологиядиз герекди, гьа идеологиядин къуватди тесниф авурди. Таржумачийри Сулейманан шиирар чпин хушуналди, чпиз кIандай­вал ваъ, идеологиядин къуватди гьикI къалу­рай­тIа, гьакI элкъуьриз хьайиди я. Ина таржумачийрилай шииррин цIарба-цIар элкъуьрунар гьазурзавайбурал, литературный секретаррал гзаф къал алай. Гьабурни сияси идеологиядин галтIамда тунвай.

Э.Капиевани, таржумачиди хьиз, Сулейманан шиирар гирт гзаф дегишарайдакай Н.В.Капиевадини лагьанай. (И месэлайрикай чна гзаф кхьейвиляй мад эзбер хъувунар ге­рек къвезвач. Э.Капиев Сулейманан шиирар элкъуьрунив гьикI гатIумзавайтIа чир хьун паталди са бейт гъун бес я: “Бахтавар хьуй бубадин югъ, / Акьуллу велед хьайитIа,             /Битмиш ийиз лагьай къуллугъ, /Вич гьахь­­­тин ферлид хьайитIа”. Элкъуьрун: “Семью советскую любя, / С любой справишься задачей. / Коль сын отважнее тебя, / Гордись отцовской удачей”. Таржума цIийи шиир хьиз акур Ибрагьим Гьуьсейнова и шиир урус таржумадай лезги чIалаз мад сеферда элкъуьр хъийизва: “Совет хзан ятIа багьа, / Гьар са кIвалах эркинди я. / Бубадилай мерд ятIа хва, / Бубадин югъ секинди я”. Ингье, Сулейманакай вуч амукьнатIа!)

(КьатI ама)

Фейзудин  Нагъиев,

ДГУ-дин профессор