22-майдин нянин 9-даз ТВЦ-дай машгьур журналист, общественно-политический деятель, дипломат Алексей Пушкова кьиле тухузвай программада дуьньяда алай вахтунда кьиле физвай хейлин месэлайриз баянар гана. Гьа жергеда саки 20 декьикьа кьван вахт ХХ асирдин 90-йисарин «прихватизаторрин» кьилин теоретик, стратег ва регьберни яз чи тарихда гьатнавай А.Чубайсан крар, ада алай аямдин Россиядиз гайи ва гилани гузмай “хийирар”, инсанриз багъишай кьван “хъсанвилер” веревирд авуниз бахшнавай.
Передачадин и паюниз “Двойные стандарты А.Чубайса…” кьил ганвай. Гьа и карди зи, мумкин я зи хьиз, передача акур гзафбурун, фикир желбна.
А.Чубайс Россиядин сад лагьай президент яз тарихда гьатнавай Б.Ельцинан эрчIи гъил, премьер — “реформатор” Егор Гайдаран кьилин “мефтI” хьайидини тарихчийриз чида. Абуру тунвай еке ирсни ама: Чубайсан реформайриз “асирдин виридалайни чIехи таб”, приватизациядиз — “прихватизация” къиметар ганва. Ельцина вири дуьньядиз вич сад лагьай алкоголик, вичи яд хъвайи булахар (инал ам хкажай компартия, уьлкве ва мсб) гьамиша кьацIурай, вичи лугьуз хьайивал, “игит” хьайиди гзаф сеферра чи СМИ-ра раижна. Неинки советрин кьушунар ахкъуддайла, Германияда, адалай гуьгъуьниз жуьреба-жуьре гуьруьшриз фейилани (Швейцарияда, Великобританияда, Америкада), Б.Ельцина вич ва вири Россия виляй вегьедай уюнриз, акьалтIай къабачи амалриз рехъ гана. Гьа вахтунин карикатураярни ама…
Егор Гайдаран “шокотерапияди” миллионралди зегьметчи фялеяр, лежберар я кар, я мажиб, я са маса рехъ амачиз, куьчеда туна. Угърийринни хаинрин са гъвечIи дестедиз, чебни Россиядилай артух Америкадизни Великобританиядиз, Бельгиядизни Германиядиз вафалу тир, гьанра “тербияламишна”, долларрин чемоданар гваз Чубайсахъ галаз санал иниз рекье тур ксариз чи Ватандин кар алай вири заводар, мяденар, банкара эцигнавай пулар тарашдай мумкинвал гана. “Олигархар” лугьудайбур битмишарна чаз…
Россиядин экономика, и передачадани къалурайвал, 20-30 йисан кьулухъди чIугуна. Гьихьтин техникани технологияр, чпихъни Ватандин хатасузвал таъминарунин метлеб авай, Америкадизни Великобританиядиз багъишна. Армия кьецIиларна, кашал гъана. Инсанар кьиникьин дережа вири уьлквейрилай виликди фена. А йисара (саки 2000-йисалди) хайи аялрин чIехи пай гьеле дидедин бедендик кумаз жуьреба-жуьре лап чIуру азарар квайбур яз дуьньядал атана… Набутрин несил…
Советрин девирда арадал гъайи, дуьньяда вирида чешне къачуз хьайи, чебни вирибуруз пулсуз, образованидин ва медицинадин хилер тахьай мисал авуна…
Передачада иштиракай саки вири журналистри, политологри, депутатри къейд авурвал, Чубайсрин дестеди, Ельцинни кьилеваз, Россиядиз ва россиявийриз Гитлеран Германияди гайидалайни артух зиянар гана, гилани а зиянар гун давам жезва. Чубайс вични Россиядин лап цIийиди яз гьисабзавай “нано-технологияр” лугьудайдан кьиле акъвазарнава, миллиардралди бюджетдин пулар гьа садазни таквадай рекьера харжзава… (?)
Журналист ва общественно-политический деятель Никита Михалковани гзаф сеферра вичин “Бесогон ТВ” программада чубайсринни ельцинрин, гайдаррин тарашунризни чукIурунриз тайин тир къиметар гайиди, гилани гузвайди рикIел къвезва. Россия чукIурна, государстводин авторитет кIурарик вегьена, халкьарал “тежрибаяр” илитIун, 70 йисуз санал кIватIай девлетар, чпин бубайрин мал хьиз, гъиле кьурбуру гилани иниз зиянар гун, девлет къецез акъудун давам жезвайди гьатта Президентдин чарарани къейдзава…
Чун рахазвай передачадин эхирдай ам кьиле тухвайбуру винидихъ гъанвай вири делилар (крар, гьерекатар, зиянар) чи къанунралди уголовный жавабдарвилиз чIугунин дережадинбур тирди къейдна… Амма гьелелиг ахьтин жавабдарвилиз чIугур садни чаз малум туш. Я а передачадани раижнач…
Вири тапарар, тарашунар, халкьдиз кьисасар кьунар, виляй вегьинар гьалаларзава. Вучиз ятIа, садавайни лугьуз жезвач.
1996-йисуз кьиле фейи Б.Ельцинакай президент авур сечкиярни Чубайсан сценарийдин (яни гьадан регьбервилик кваз сесер къакъудунин) эйбежер нетижа хьайиди къейдзавай чун рахазвай передачада.
Аламат я, икьван крар гьахьтин дережайра чизватIани, гьахъунин кьил вучиз кьаз жезвачтIа? Граждан дяведихъай кичIезватIа? Чи “амадагар” лугьудайбур — европавияр бейкеф жез кичIезватIа?.. Абуру чпин санкцияр гьар са камуна чал илитIзава… Чапхунчиярни чаз лугьузва…
Чи обществода агьалийрин къатар, гила хьиз, белки, садрани чеб чпивай къакъатнавачир жеди. Гьикьван партияр, маса тешкилатар (чизвай ва течизвай) чина гила хьанватIа лугьун четин я.
Общество мягькемдиз, сада-сад иливариз амукьунни тажуб жедай кар я. Амма дибдай ина садвал, сада-садаз ихтибарун, инанмишвал хуьн авачирди гзаф крари раижзава. Иллаки — сечкияр тешкилзавай тегьерди. Депутатвиле кандидатура къалурзавай садахъни халкьдивай инанмишвал ийиз жедай гьал амач. Парабур депутатвиле 3-4 созывда хьайилани, вужар ятIа чир жезвач. Ни сес гайибур я абур?..
Чубайса вичиз Советрин общество акьван такIанзавай лугьузва хьи, гьатта чи Вирисоюздин радиодай гьар пакамахъ гуз хьайи “Пионерская зорькадини” адан чан агъуламишзавай.
Пионеррихъ са зорькани, са шадвални, са экуь ниятни хьайиди туш лугьузва Россия «бахтлу» ийиз Америкадай хтайда.
Амма цIийи Россия гьикьван бахтлуди авунатIа, инал чун рахазвай передачада раижна. Чунни аялар туш. Жуван саки 80 йисан девирда чи уьлкведин бахтлу йисарни, имтигьанринни чукIурунрин, дяведин мусибатрин, уьлкве кIвачел ахкьалдарунин крарни чаз акуна.
ХХ асирдин 90-йисарал “викIегь” тIвар акьалтна. Вучиз лагьайтIа, а йисар винидихъ лагьанвай хьтин “викIегьбуру” душманрилайни угъраш къачагъвилелди ва гьакьван гъейратсузвилелди чи общество чукIурайбур, чун вири санлай дуьньядин майданда усаларайбур хьана. Идалайни алава, фашизмдал чун, Советрин Союздин вири халкьар, мадни тупламиш, къуватлу яз гъалиб хьанай. Гила а государство амач. А гъалибвилерин гзаф нетижаярни тергна. Виликан стхайрикайни душманар авуна. Россиядин империядин мулкни тарихра тахьай жуьреда карматIна, тIимиларна. Россия гьакьван “гзаф кIанибуру” арадал хкиз тежедай хьтин икьван зиянар гун?!..
Ингье вучиз чун рахазвай передачада, Чубайсал шумуд чин алайди я лагьана, суал ганватIа…
Жаваб бажагьат жеда… Вучиз лагьайтIа фашал мая ганвай цIийи “либералрини” цIийи “демократри” — гьакъикъи “тарашистри” чи обществодин вири къатара дерин дувулар янава. Дурумни гузва вири лянетриз…
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
