Генрих Гьасанован — 115 йис

СССР-дин гьукуматди илимдин, техникадин, искусстводин, литературадин, пуб­лицистикадин хилера зурба агалкьу­нар къазанмишай ксар къейд авун патал В. Ленинан госпремия тайинарнай. Дагъустанвийрикай и чIехи премиядиз 1958-йисуз, сад лагьайди яз, флотдин адмирал, технический илимрин доктор, машгьур конст­руктор, профессор Генрих Алимирзоевич Гьасанов лайихлу хьанай. Геждалди ватанэгьлийриз баркаллу, зурба крарин сагьиб тир и касдикай малуматар авачир. Анжах 1980-йисара бажарагълу публицист, писатель Шихзада Юсуфова печатдиз акъудай очеркри Генрих Гьасановакай вири Дагъустандиз хабар гана. Чи ватанэгьлиди пара итижлу, зурба вакъиайрив ацIанвай, уьлкведин оборонадин къудратлувал хкажун патал еке крар авур уьмуьр кьиле тухвана. Адан бегьерлу, чешнелу уьмуьрдиз талукь бязи вакъиаяр рикIел хкин.

Генрих гъвечIи чIавалай викIегь аял яз чIехи хьана. Югъди ам кIваляй жагъидачир. Гагь ам вичин таяр-туьшерихъ галаз куьчейра къекъвез, гагь кIарасдикай, ракьарикай жуьреба-жуьре шейэр туькIуьриз аквадай.

— Вуна тарсар мус кIелда, чан хва? Готфридаз килиг, ада ктаб гъиляй ахъайзавач, — туьгьметардай ара-ара бубади.

Амма зигьин, алакьунар авай гададихъ тарсар чирунин вичин къайда авай. Тарсуна муаллимдихъ дикъетдивди яб акалун ва кIвалени учебникдиз са вил хъиягъун адаз бес жедай. Школада кIелдайла, классдин аялри датIана алгебрадай, математикадай, физикадай, геометриядай, черченидай Генрихан патай куьмек гуьзетдай. Тарсарилай гуьгъуьниз ада вичин вахт дустар, юлдашар четин месэлайрин, гьялна кIанзавай тапшуругърин гъавурда  тваз акъуддай. Гада бинедилай къени, дамах гвачир, вич амай­бурулай вине кьан тийидай, дуьзгуьн къилихрин сагьиб тир. Ада Дербентдин, Те­­мир-Хан-Шурадин, Махачкъаладин школайра кIелна.

Ш. Юсуфован «Гимийрин шагь» повестда Генрих Гьасанова Ленинграддин гимияр расдай пешекарар гьазурдай институт куьтягьай вахтуникай икI кхьенва:

«Институтдин зал сиве-сивди ин­сан­­рай­ ацIанва. Сад-садан гуьгъуьналлаз­ кафедрадихъ экъечIиз, выпускникри чпин дип­ломдин кIвалахрикай суьгьбетзава. Профессорри чпин студентриз суаларни­ гузва. Ингье нубат Генрих Гьасановал атана. Кьакьан буйдин, гуьрчег акунар авай, чIулав рацIамрин кIаникай килигзавай чIехи ви­лера акьулдин ишигъ ргазвай жегьил, сабурлувилелди камар къачуз, трибунадихъ фена.

МуьтIуьгъ тежез, пелез аватзавай бурма чIулав мекерилай кап алтадзавай ада вичин дипломдин проектдикай, чертежар, схемаяр, шикилар къалуриз, суьгьбетна. Вирида кисна яб акалзава. Бязибуру кьил элкъуьрзава, патав гвайдаз са вуч ятIани лугьузва. КIватI хьанвайбуру гимий­рин котелар, энергетикадин такьатар цIийи къайдайралди туькIуьрунин тек­лифриз иллаки еке итиж авуна.

Амма жегьил студентдин ихтилатар, фикирар кваз такьурбурни хьана. ЯтIани комиссиядин членри Гьасанован проектдиз санлай дуьзгуьн къимет гана. Абур ягъалмишни хьанач. Ватандин ЧIехи дяведин йисара Гьасанован проектрай туькIуьрай гимийри душмандиз пара зиянар гана. 

Институт акьалтIарай 1935-йисуз­ Генрих Гьасанов Балтикадин гимияр туь­кIуьрдай заводдин центральный конст­рукторвилин бюродиз (ЦКБ) инженер-кон­структорвиле кьабулзава, ада гьуьлуьн котелар гьазурзавай дестедихъ галаз кIвалах башламишзава. Са куьруь вахтундилай адакай ина кар алай пешекар жезва. 1938-йисуз ам проектдин дестедин кьил яз тайинарзава.

Репрессийрин ва фашистрин Германияди Европадин са-са уьлкве кьазвай и четин вахтуниз талукь яз Генрих Гьасанова рикIел хкунар кхьенай. 

«Чаз пакадин югъ, чи кьисмет гьихь­тин­ди жедатIа чизвачир. РикI гьар юкъуз­ ца­царал алай.  Чаз  Ленинграддай маса­нихъ, сифте нубатда Дагъустандиз хъфиз кIан­завай. Заводдин чIехибурукай са­да заз эверна ва кьетIидаказ лагьана: «Ваз Иосиф Виссарионович Сталина эвернава. Тади гьалда, вад йикъан командировочный къачуна, рекье гьата. Суаларни гумир заз. Вучиз эвернавайди ятIа, ваз, Моск­вадиз фейила, чир жеда».

Уьмуьрдин юлдаш Ангелинадик къалабулух акатна:

— Ваз Москвадиз эверунин метлеб вуч ятIа? Вун анай тахтайтIа, ахпа чна вучда?

— Ахьтин кардикай фикирмир. Сталинан сиясатдай нин кьил акъатрай? Дуьнья элкъвейди я, я икI жен, я акI. Анжах вуна архайинвал квадармир. Зун виридан вилик михьи я.

Кремлда зун сифте Сталинан секретарь Александр Поскребышева кьабулна. Ахпа ада зун кабинетдиз тухвана. Сталина, пенжердив акъвазна, къалияндай туп-туп гумар акъудзавай. Зун акурла, ам столдихъ  хъфена, зазни ацукьун теклифна, зун квел машгъул ятIа, заводда, бюрода вучтин кIвалахар ийизватIа, хабарар кьуна. Ахпа ада, заз килигиз, жузуна:

— Юлдаш Гьасанов, вун гьинай я?

— Зун, юлдаш Сталин, Дагъустандай я, лезги я. — За адав паспорт вугана. Адаз ди­къетдивди килигна, лагьана:

— Ви тIвар Генрих туш кьван, Исмаил я. Бес ваз Генрих вучиз лугьузвайди я?

За юлдаш Сталиназ зи бубадикай, Голландиядай тир дидедикай, зал вучиз кьве тIвар акьалтайди ятIа, гьадакай ихтилатна. Сталина Поскребышеваз буйругъна: «И касдихъ галаз зи телефондин дуьм-дуьз алакъа тайинара».

Телефондин алакъа тайинарни авунай ва Иосиф Виссарионович са шумудра захъ галаз гимийрин патахъай рахунни авунай. Гьанлай чи кьилел атай чIулав булутарни квахьна…».

Арада масад авачир, дуьм-дуьз алакъа­дикай Г. Гьасанова менфятни къачуна. Ам кьиле авай отделдин конструкторрин ва инженеррин мажибар  лап гъвечIибур тир. Идан гьакъиндай Гьасанова Сталиназ лагьайла, адан тапшуругъдалди неинки са отделдин, гьакI Балтикадин С. Орджоникидзедин тIварунихъ галай гимийрин заводдин къуллугъчийрин мажибарни кьве  сеферда артухарнай.

Дяведин къизгъин йисара Г. Гьасанова женгинин гимияр гьазурзавай 17-нумрадин ЦКБ-диз регьбервал гана, уьлкведин гьуьлерин дяведин флот артухан йигинвал авай, кудай шейэр кьенятзавай, душмандин яракьдикай хуьдай гьулдандалди мягькемарнавай цин винелай ва кIаникай фидай гимийралди таъминарна. Ихьтин важиблу, зурба кIвалах тешкилай конструктордиз 1942-йисуз Сталинан госпремия ва Зегьметдин Яру Пайдах кьвед лагьай орден гана.

1970-йисуз Генрих Алиевичан 60 йисан юбилей къейднай. Яргъал йисара  адахъ галаз санал бегьерлувилелди кIвалахай СССР-дин Илимрин Академиядин президент Анатолий Александрова уьлкведин дережадин конструктордиз ихьтин къимет ганай: «Вун чаз фадлай кьетIен, садазни ухшар тушир, ажайиб ва прогрессивный конструкцияр яратмишзавай кас хьиз чизва. Вун официально тушиз ваз ганвай «Ракьун Генрих» тIварцIиз тамамвилелди лайихлу я, вуна и кар лайихлувилелди тес­тикьарна. За мадни лугьуда: эхиримжи йисарин ви крариз килигайла, ваз «Полиметаллический Генрих» лугьун лазим я…».

Юбилей тебрикзавай чарар, телер Гьасановал Коммунистрин партиядин Генсек Леонид Брежневалай ва Дмитрий Устино­валай, Юрий Андроповалай, уьлкведин алимрилай — атомщикрилай, гимийрин командиррилай ва гзаф масабурулайни атанай.

1988-йисан «Красная Звезда» газетда­ цин кIаникай фидай атомный луьтквейрин­ атомный реактор арадал гъайи алимрин,­ конструкторрин муракаб кIвалахдикай кхьен­ва. Варцалди кабинетдай экъечI тийиз­, зенгеризни жаваб тагуз, уьлкве зурба­ пуд алимди (Г. Гьасанов, Н. Долижал, В. Пе­регудов), югъди-йифди схемаяр чIугваз, гьахъ-гьисабар ийиз, чIуриз туькIуьр хъийиз­, атомный энергетикадин установкадин­ за­ланвал тайинарна ва атомный реактор арадал гъана.

Гьасанован дамах гвачирвал тешпигь авачирди тир. Социализмдин Зегьметдин Игит лагьай тIвар гун патал къалурайла, касди разивал ганачир. «ТIварцIиз залайни лайихлу инсанар ава» лагьанай. ЯтIани, 60 йисан юбилейдин вилик Гьасановаз и баркаллу тIвар ганай.

Генрих Гьасанов гьам чи девирдин, гьам гележегдин несилризни лайихлу чешне яз  амукьда, адал ватанэгьлийри гьамиша дамахда.

Хийир  Эмиров