Гьуьрметлу кIелзавайбур, “Сирлу тарихдин философия” за уьмуьрдикай авунвай веревирдер я. Зун неинки са зи, гьакI бязи авторрин фикиррални акъвазнава.

Кар анал ала хьи, тарихдин сирлувиликай рахадайла, за гзафни-гзаф шаир Мерд Алидин “Артур” поэмадай мисалар гъанва. Квез за автордин поэмадиз къимет ганвай хьиз жемир. А кар зал къведалди са шу­муд авторди чпин веревирдера авунва­. За лагьайтIа, ам зи фикирриз даях яз иш­лемишнава, гьикI хьи, тарихдин сирлувал, зи фикирдалди, поэмада тарихдин фи­­­лософиядин саки вири терефрихъ галаз — яша­йишдин, инсанпересвилин, игитвилин, ватанпересвилин, вафалувилин, руьгьдин михьивилин сих алакъада аваз ганва…

Легьзе. Яраб ада гьикьван вахт аватIа?­ Лу­гьу­­да хьи, цин са стIал чигедин агъзур куь­луь зеррейриз пай жезва. Яраб легьзеда вахтунин шумуд гъвел аватIа? Ам игитвилин камаралди алцумдай затI ятIа? И суалдиз чи шииратдин устад Мерд Алиди вичин “Артур” (“ЛГ”, 2017-йисан 27- июль № 30) поэмада лап хъсандиз жаваб ганва — эбедивал.

Легьзедин лаз квелай башламиш жезватIа, садазни чизвач, амма адан яр тарих­далди зарламиш жезвайди виридаз малум я. Легьзе вич, вахтунин чигедин стIалрикай ибарат ятIани, асирриз элкъуьн сирлу аламат я. Ам тарихдиз ичIи гъил гвазни физвач, ада вичихъ галаз вакъиаярни тухузва. Амма а тарих вичин сирер гваз чи дагълара, рагара, вацIара ва инсанрин кьисметра амукьзава. Гьа инра сирлу тарихди вичин философиядиз къуллугъни ийизва.

Лугьуда хьи, бушлух, гьуьлерин дегьнеяр гзаф сирлу я. Чун яшамиш жезвай чил, адал алай уьмуьр тIимил сирлуди туш. Чун гьикI сад-садаз ухшар туштIа, тарихдизни кьилдинвал хас я. А кар чируни чаз сабурлувилин, тежрибадин, тербиядин рехъ ачухзава. Амма кар анал ала хьи, сифте тухумдин тарих чируни гьар садаз вич вуж ятIа чирдай мумкинвал гуда. Ирид бубайрал фидалди, тухумда чIехи бубайрин тIварар чир хьун лазим тирдакай гьавайда лагьанвайди туш. Бубайрин ихьтин теклифди чIехи бубайрин неинки са тIварар, гьакI абурун крар, гьунарлувилин камар, мергьяматлувилин гьерекатар, тунвай адетрин ирс, абурун ахлакь акъадда. И чIавуз ашкара жезва: тухум хуьруьн, обществодин къаматдай хъсандиз чир жезва, адани битав тарихдин сирлувилиз къуллугъзава.

Халкьди лугьудайвал, къенин югъ пакадин тарих я. Бязи вахтара чун адахъ къе­къвезва, сирер чирзава, амма лазим вахтунда ада вичи чун жагъурзава. И кар Мерд Алидин “Артур” поэмадин цIарари тестикьарзава: гьунарлу тарихдин къилавди, девиррай атана, Артур жагъурзава.

 

Килигзава шикилдиз зун

Цлал алай мектебдин.

Кутунва зи рикIик зурзун

Адан суйди ажебдиз.

 

Гуьрчегнава адан хуру

Наградайри Ватандин.

Ярж — винизвал гва абурув

Намусдинни виждандин.

 

Шабагьар  рекьерилай  жагъизвай  за­тIар туш. Гьар сада сагьибдин игитвилинни жуьрэтлувилин нур ава. Артуран хуру безетмишнавай Ватандин наградайрини и кар тестикьарзава, ам жегьил несилдиз игитвилинни ватанпересвилин чешне тирди къалурзава. Абур игит хцин сабурлувилин, къагьриманвилин яржуниз элкъвенва. Абуру поэмадин игитдин къилихрин гьунарлу камар хьунин сирлу тарихдин философия ачухарзава. Амма къилихар, Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардаша лагьайвал (“ТIарам эсер”, “ЛГ”, 2017 — йисан 12-октябрь № 41), тупIай фитIинна-вайбур туш. Абур сирлу тарихда гьатнавай ирид бубайрин игитвилерикайни инсанпересвилерикай, сабурлувилерикайни ватанпересвилерикай игитдин ивиди кужумнавай гьиссерин къуват я.

 

Мадни пIирер — паклу ксар

Хуьзвай хуьруьн сергьятар:

Шайда-буба,

Сфи-буба,

Гъвейиф-буба,

Цми-буба,

Хан-буба…

СаХан-буба —

Улу-буба Артуран —

Теймурхан

Тир лугьуда эвлиян

Аллагьдин рекье

Эцигайди чан…

 

Тарихдин вакъиайра гзаф сирер ама. Абурукай чаз малум хьанвайбур лап тIимил я. А тIимилвал арифдардин са гафунини артухардай дуьшуьшарни самбар я. Месела, гьа Теймурхан — Хан-буба. Сад лагьайди, ам михьи кас — пIир я. Кьвед лагьай­ди, пачагьдин зидвилериз акси экъечIай­ жуьрэтлу игит я. Пуд лагьайди, “Артур” поэмадин игит Артуран улу-буба я. Игит бубадин кар, вахтунин чархунихъ галаз девиррилай цIар чIугуна, неведин кьисметда мад сеферда куькIуьн хъийизва. Ам дуьшуьшдин ялав туширди Мерд Алиди вичин поэмада Етим Эминан гафаралди тестикьарзава:

 

Гила вучда, эй мусурман,

Гьахълу са султан гьинава?

ПIирерикай тир Теймурхан,

Гила а Лукьман гьинава?

 

Бязи вахтара чун тарихдин маса сирлу философиядал дуьшуьш жезва: муьгьуьббатдани игитвилинни къагьриман­вилин рекьер сад-садал гьалтзава. Сирлу муьгьуьббатдин цIун мурцара гьатай СтIал Саядан, Миграгъ Къемеран, КьепIир­ Айисатан, Магьихалуман, Кьурагь Афизатан ва маса  рушарин кьисметралди чавай а кар тестикьаризни жезва. Илгьамдинни къилинждин къилавдин къирмаж храй вичин ярдихъ галаз ГадацIийихуьруьз акъа­тай Миграгъ Къемеран сирлу философия адакай ибарат хьана хьи, Гьаким Къурбана вичин “Лезги зарийра”, “Къилинж Къемер” романда ганвайвал, Къемер игитвилелди ашкъидин рекьелни­ экъечIна ва ада душмандихъ галаз азадвал патал хьайи женгера уьтквемвилелди чанни гана.

Чи тарихдин терефрин сирлувал фило­софиядин веревирдер авуналди ачухарна­ кIанзава. Инсандин тарихни чIехи уьмуьрдин тарихдин гзаф терефрихъ галаз ала­къа­лу я.

Чун ахьтин нетижадал къвезва хьи, инсан хъсан тежрибадалди, тарихдалди тербияламиш хьана кIанда:  кIвале, мектебда, хуьре, мугьманда, кIвалахдал — виринра. Мад сеферда тестикьар хъийиз кIанзава хьи, ихьтин вири ерийриз “Артур” поэмада шаир Мерд Алиди къилав ганва. И жигьетдай “Лезги газетдин” 2017-йисан 12-октябрдиз акъатай 41-нумрада Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардаша вичин “ТIарам эсер” веревирдера кхьизва: “Мердали Жалилова эдебиятдиз къе кьери хьанвай хвал — кьегьалвал гьи чкадал хьайитIа­ни къалуриз жедайвиликай, ам амайвиликай, квадар тавунин лазимвиликай кхьенвай поэма (“Артур”) я”. Гьа им сирлу тарихдин философиядин ачухунни я, тербиядинни ахлакьдин важиблу ва ачух жезвай камни.

Абдул Ашурагъаев,
РФ-дин умуми образованидин гьуьрметлу къуллугъчи