Агьед Агъаеван “Имам Ярагъ Мегьамед. Уьмуьрдин рехъ, руьгьдин къамат ва ирс” ктаб кIелза­вай­бурун арада тади гьалда чкIана, ам къе гъиле анжах ктабханайрай гьатда. Урус чIалал кхьенвай и ктаб, гьеле акъат тавунмаз,  лезги чIалаз алимди вичи таржума авунваз, “Лезги газетдани” чапнай.

И макъалада заз и ктабдин “Чешмеяр ва делилар” паюна авай са абзацдал акъвазиз кIанзава. Ана алимди икI кхьенва: “Яраб лезгийри Ярагъ Мегьамедакай кхьей ктаб, кхьей макъала, шиир, рикIел хкунар аватIа? Лугьун хьи, ихьтин фикир кьилиз атайла, куьне зун айиб мийир, жуваз кичIе хьана. Лап кьве йисуз кьван за адакай малуматар, делилар кIватIна, амма гьич са делилни гьатнач. Анжах са Алкьвадар Мирза-Гьасанан “Дагъустандин асар” (1890-йисуз кхьейди я) ктабда ганвай куьруь малуматар гъиле гьатна. Тарихчи алимди Мегьамедан аксина урус пачагьлугъди кIвалах авурди ачухарна, мулла Табасарандиз катна, ахпа Аваристанда чуьнуьх хьана­. За гзаф умудзавай: Етим Эмина мул­ла Мегьамед рикIелай алуддач. Алудна касди. Себеб чидач, амма шаирди чаз малум тир еке ирсина гьич садра кьванни адан тIвар кьунвач…”

Амма заз инал Агьед Агъаеван умудар дуьзбур ва кьилиз акъатнавайбур тирдакай лугьуз кIанзава.

Урусатдин пачагьди Кавказда тухузвай сиясатдиз акси хьайи, 1877-йисуз къарагъайбурун пад ачухдиз кьун тавур, амма абуруз гьукумдарри гайи жазаяр кIевибур, зулуматдинбур тирди ачухдиз лагьай, и жигьетдай “Урусатдин кIе­ви зулум / Са къуз вичиз жеда къа­лум­” кхьей Етим Эминаз Ярагъ Мегьамед рикIелай алуддай хьтин са себебни авачир. Вучиз лагьайтIа, Эминан буба Севзихан шейх Мегьамедан муьруьд хьайиди тир. Идалайни гъейри, Кеферпатан Кавказда муьруьдрин гьерекатдин кьил кутур муршид Ярагъ Мегьа­медан хва Исмаилни чи чIехи шаир дуствилин алакъайра авай. Исмаил Куьре округдин суддин кьилин къази тир, Эмина адан гъилик кIвалахзавай. Исмаила Ялцугърин къази Е.Эминаз кхьенвай кьве чарчикай малум я.

Исмаил эфендиди шиирар ва эдебиятдин маса эсерар кхьиз хьайиди адан “Забиюллагь”, яни “Аллагьдиз къурбанд авунвайди” мана гузвай тахаллусди (эдебиятдин рекье хкянавай лакIабди) къалурзава. Чав адан эсеррикай агакьнавайди ада кхьенвай вичин бубадин биография я. Адан тахаллус чал Етим Эминан “Чуьхвер” шиирда гьалтзава. Гьа и чIала шаирди Ярагъ Мегьамедан тIварни кьазва. Субут авун яз, шиирдин бенд гъин (цIарар Етим Эминан 2008-йисуз акъатай ктабдай къачунва):

 

Дустунин тIвар — исми мубарак

Забиюллагь я хьи зи,

Ери-мескен — Куьре магьал,

Ажем вилаят Къафкъази,

Устади муршидал —

камил ибну Мугьаммед Ярагъи,

Заз, Эминаз, авур игьсан патал а кас ая рази,

Али ал-ала Фирдаусда макан гана, Зулжалал.

 

Сифтени-сифте чун Ярагъ Мегьаме­дакай лагьанвай гафарал акъвазин: “Устади муршидал-камил”. “Устади” гафуни­ “устад”, “устIар” ва “муршидал-камил” ибаради “тамамвилин, акьул-камалдин, арифвилин лап вини дережадив агакьнавай регьбер” лагьай манаяр гузва. “Иб­ну” “хва” лагьай чIал я. Шиирдин и цIа­рара ихтилат гьа ихьтин зурба регьбердин хци Эминаз авур “игьсандикай” физва. “Игьсан” гафунин са мана жемятдиз хъсандиз малум я: кьенвай касдин хатурдай садакьаяр гун. Амма Эминан фи­кирда авайди и гафунин маса дерин манаяр я. Ада “рикIин михьивал, намуслувал, рикIин ачухвал, захавал” ва гьа са вахтунда “Ребби-Аллагь аквазвайди хьиз жез, адаз икрам авун” лагьай мана­яр гузва. Гьакьван дерин ва муракаб гаф я. “Зулжалал” Аллагьдин тIварари­кай сад я, “виридалайни зурбавални жумартвал, захавал авайди” лагьай чIал я.

Санлай къачурла, чIехи шаирди, Аллагьдихъ элкъвена, Ярагъ Мегьамедан хци, Аллагьдин нуьсрет галай Забиюллагь тIвар алай Исмаила вичиз,Эминаз, гайи рикIин михьивилинни намуслувилин, Аллагьдиз мукьва жез алакьдай мумкинвал гунин хатурдай а касдиз, яни Исмаил эфендидиз, женнетдин багъ тир Фирдаусда макан це лугьуз тIалабзава. И цIарарай Етим Эмина Кеферпатан Кавказдин халкьарин руьгьдин регьбер хьайи Ярагъ Мегьамедаз ва адан хциз ийизвай чIехи гьуьрмет ачухдаказ аквазва.

Ихтилат кватнавай чкадал Ярагъ Мегьамедакай алатай девиррин маса лезги шаиррини чпин келимаяр лагьайди рикIел хкун лазим жезва. ЧIехи муршиддин тIвар Хпеж Къурбанан ирсинани гьалтзава. Адан “Я Эренлер” шиирда ихьтин цIарар ава:

Шейх Мегьамед ацукьай къван,

Гьатна ина зикирдин ван,

Хьайиди хьиз Магьшердин ван,

Сеф-сеф хьана, я Эренлер…

 

Хпеж Къурбанахъ “Мубарак муршид Абдуллагь” шиирда ихьтин цIарарни ава:

 

Эй мубарак шейх Мегьамед,

Гъваш на чал Аллагьдин рагьмет.

Эвелни-эвел “Эренлер” гафуниз фикир гун. Адан мана “пакбур, михьибур” лагьай чIал я. Шалбуз дагъда авай пIире­риз санлай гьа икI лугьузва. Халкьдин сиверай гагь-гагь и дагъдиз “Агалкьайбурун дагъ” лугьузни ван жеда. Яни инсанвилин, имандин жигьетдай вини дережайрив агакьайбурун — “агалкьайбурун”, Аллагьдиз мукьва хьайибурун дагъ. Хпеж Къурбана шейх Мегьамедан тIвар Шалбуз дагъдикай рахун физвай цIарара дуьшуьшдай кьунвайди туш. Ада Ярагъви муршид гьахьтин зурба “агалкьайбурукай” сад яз гьисабзава. Чна вичяй винидихъ кьве цIар гъайи “Мубарак муршид Абдуллагь” шиирдани “Зиярат Шалбуз дагъдиз фин” цIар гьалтзава. И шиир бахш авунвай “муршид Абдуллагь” лугьудай касни якъин Ярагъ Мегьамедан рехъ давамарайбурукай сад, вични Хпеж Къурбанан аямда яшамиш хьайи кас яз хьана.

Эминан девир алатна са кьадар вахт фейила, ХХ лагьай асирдин сифте кьилера эдебиятда машгьур хьайи Хпеж Къурбана Ярагъ Мегьамедакай лагьанвай гафар Эмина чIехи муршиддикай лагьай гафариз лап мукьва я. Кьве шаирдини Ярагъвидин къамат, адан незуьр, экуь таъсир халкьдин арада амайди къалурзава.

Ярагъ  Мегьамедакай  шагьидвалзавай чIалар-эсерар  алатай  девиррин  эдебиятда тIимил хьана лугьуз жедач. Ахьтинбур къвез-хъфей, сад-садаз акси хьайи де­вир­ра­ квахьун ва я жуьреба-жуьре маса себеб­ралди малум тахьана амукьун мумкин я.

Гьар гьикI ятIани, девирдин гзаф ксарин тIварар вичин чIалара тур Етим Эмин Ярагъ Мегьамедан тIварцIелайни алатна фенач.

Арбен Къардаш,
Дагъустандин халкьдин шаир