Образование вуч паталди я? И суалдиз гьар сада савадлу, хъсан пешекар хьун, кIвалах жагъун ва агьваллудаказ яшамиш хьун патал лагьана жаваб гуда. Эгер чирвилер агьваллудаказ яшамиш хьун патал къачун герек ятIа, бес вучиз виликрай варлуйри ва абурун веледри кIелиз-кхьиз чирзавай? Образованиди инсандиз вичиз вич чирзава,дуьньяда адан чка тайинарзава, обществодихъ галаз ала­къаяр тайинардай мумкинвал гузва. Образование герек, чарасуз тирвилиз себебар мадни самбар ава.

Эгер виликрай медресайра ва ХIХ асирдин кьвед лагьай паюна Дагъларин уьлкведа ачухиз башламишай светский школайра мумкинвал авай ксарин веледри кIелзавайтIа, гила образование къачу­низ­ мажбурвални ава, ихтиярарни. Абур РФ-дин Конституцияда, “РФ-да образова­нидин гьакъиндай” Законда къалурнава.

Амма чирвилер къачудай мумкинвилер гзаф хьанвай алай девирда аялриз школа квез герек я лугьудайбурни тIимил авач. “Муаллимар кIвализ къвез, я туштIа, Интернетдин куьмекдалди чирвилер къачуз жезва”, — лугьузва ахьтинбуру.

И мукьвара редакциядив набут аялриз образование гунин ва аялди хизанда образование къачунин гьакъиндай чеб гъавурда тун тIалабзавай чар агакьна. Къейд ийин,алай вахтунда аялриз школадин образование гунин са шумуд жуьре ава. «Образованидин гьакъиндай» Законди аялрин диде-бубайриз чпин веледри школадин образование къачудай жуьре хкядай мумкинвални гузва.  Агъадихъ чун образованидин жуьрейрал кьилди-кьилди акъвазда.

Очнидаказ кIелун

Им адетдин, чна вирида школада кIелай жуьре я. Диде-бубайри чпин велед школадиз кьабулун патал арза кхьизва. Аял фидай школа хкягъун исятда са тIи­мил четин хьанва — образованидин гьар са идарадихъ галкIурнавай районар, куьчеяр ава. Жуваз бегенмиш школа хкягъун патал вахтуналди тир прописка ийизвай дуьшуьшарни ава. Адетдин жуьреда школада кIелунин къайдайрал чун са артух акъваздач, ам виридаз малумди я.

Заочнидаказ кIелун

И жуьреда кIелун патал аял тайин са школадихъ галкIурзава. Им неинки кIва­лин патав гвай, гьатта маса регионда авай школани хьун мумкин я. Аялдив тапшуругъар муаллимди атана ва я Скайпдин, электронный почтадин куьмекдалди агакьарзава. Аялди абур школадин прог­раммадив кьадайвал кьилиз акъудзава ва вахкузва. Школа му­кьув­ гватIа, аттестация вахкун патал аял четвертда садра кьванни школадиз атун чарасуз я. Эгер маса регионда авай школада заочнидаказ кIелзаваз хьайи­тIа, имтигьанар (аттестация) вахкун патал аниз йиса садра фейи­тIани жезва.

И жуьредик дистанционныйдаказ кIелунни акатзава. Им Скайпдин ва я интернет-алакъадин маса жуьрейрикай куьмек къачуналди кIелун я. Имтигьанар гьам очнидаказ, гьам дистанционныйдаказ вахкудай ихтиярар ава. Имтигьан вахкудалди вилик меслятар авун патал аялдивай муаллимрихъ галаз гуьруьшмиш хьайи­тIани жеда. Йиса са сефердилай тIимил тушиз имтигьанар вахкун герек я.

9 ва 11-классар акьалтIарайдалай кьулухъ анжах очнидаказ ГИА ва я ЕГЭ вахка­на кIанзава. Абур вахкайтIа, аялдиз шко­ла­­дин образование къачунвайдан гьакъин­дай адетдин къайдадин аттестат гузва.

Очно-заочнидаказ кIелун

Им винидихъ лагьанвай кьве жуьрени санал ишлемишна кIелун жезва, яни аялдиз бязи предметар — школада, муькуьбур заочнидаказ чирзава. Школадик эке­чIунин къайда очнидаказ кIелунин жуьредин хьтинди я. Амма и дуьшуьшда заочнидаказ анжах агъадихъ галай предметар чирдай ихтияр ава:

— махсус школайра ва я алава образованидин центрайра чирзавайбур (музыка, рисование, физкультура ва мсб);

— и ва я маса предметдиз, тарсуниз талукь яз аялдинни муаллимдин арада гьуьжетар авай дуьшуьшра;

— са классда авай юлдашрилай лап хъсандиз ва лап писдиз чизвай предметар;

— бинелу себебар аваз, аялдивай тарсуниз къвез тежезвай предметар;

Ихьтин дуьшуьшра аялди адетдин къайдада чирзавай предметрай виридахъ галаз санал имтигьанар вахкузва. Заочнидаказ чирзавай предметрай имтигьанар кьилди вахкузва.

9 ва 11-классрилай кьулухъ адетдин жуьреда школада ГИА ва ЕГЭ вахкун герек я.

Хизанда образование къачун

(Семейное  образование)

Им алай девирда школадин образование къачунин цIийи ва гзаф суалар арадал гъизвай жуьре я. Европадин уьлквейра и жуьреда образование фадлай  гзафбуру къачузва. Аялдиз хизанда образование къачудай мумкинвал гузвай и жуьреда кIелзавайбурувай школадиз татайтIа­ни жезва. Вучиз лагьайтIа, диде-бубади аялдиз образование гунин месэла, школадин хивяй акъудна, чпин хивез къачузва. Кьилинди образованидин управленидин идарайриз вахтунда арза авун ва учирда акъвазун я. Амма школадихъ галаз ерли алакъа хуьн тавуна кIе­лиз, диде-бубайриз кIан хьайитIани, жедач. Имтигьанар шумудра вахкудатIа, ди­де-бубади тайинарзава. Адет тирвал — йи­са садра-кьведра. ИкI диде-бубади чпин хивез къачунвай везифаяр тамамвилелди кьилиз акъудзаватIа чирзава. Аялдивай вуч хабар кьадатIа, виликамаз лугьузвач.

Са патахъай килигайла, образованидин и жуьредихъ, эгер диде-буба педагогар ятIа, абуруз вахт-вахтунда аялдиз герек чирвилер гудай мумкинвал аватIа, хъсанвилерни ава. Месела, веледдихъ зурба алакьунар аваз хьайитIа, ахьтиндав бажарагълу аялри кIелзавай ва я махсус школада, туштIа, хъсан пешекарар желбна, диде-бубадини вири къуватар эцигна, хизанда кIелиз туртIа, пис жедач. Ихьтин дуьшуьшда аялдин бажарагъни фад винел акъудиз алакьда. Амма аялдиз чирвилер гун патал педагогвилин образование хьун, чи фикирдалди, чарасуз герек шартI яз эцигайтIа, хъсан жеда. Малум тирвал, гьар са аялдиз школадин образование гун патал государстводи тайин харжияр ийизва. Аялдиз образование гун, школадин хивяй акъатна, диде-бубадин хиве гьатайла, а пул низ гузватIа тайинарун патал чав РД-дин илимдин ва образованидин министерстводай гьелелиг тайин жаваб агакьнавач.

Алай вахтунда са шумуд интернет-школани кардик ква. Абурухъ диде-бубайри чпин аял галкIурун герек я. Ихьтин вахтунда вири пландин бинедаллаз кьиле физва ва имтигьанар гьана вахкузва.

Хизанда образование къачузвай аялди 9 ва 11-классар акьалтIарайдалай кьулухъ анжах очнидаказ, школадин бинедаллаз имтигьанар вахкузва.

КIвале гузвай образование

Хизандин образованини кIвалинди какадарун дуьз туш. КIвалин образованидал анжах сагъламвилиз килигна элячI­зава. И вахтунда аялдин образованидин месэлайрал школа машгъул жезва. КIва-лиз муаллимар къвезва, абуру чирзава, ахтармишзава ва нетижада аттестат вахкузва.

Набут аялди образование къачун патал адан ихтиярар “О социальной защите инвалидов в РФ” Федеральный Законди, “Образованидин гьакъиндай” ФЗ-ди ва кьилди анин 71-статьяди хуьзва.

Жува-жуваз чирвилер къачун

Анжах 15 йис тамам хьанвай аялриз кIелдай ихтияр авай и жуьре хизанда образование къачуниз мукьва я. Адаз предметрай чирвилер диде-бубайри гузвач, вичи-вичин винел кIвалахзава. Школадиз анжах имтигьанар вахкуз физва.

Къанунри диде-бубайриз образование къачунин кьве жуьредикай санал менфят къачудай ва образование къачунин жуьре кIани кьван сеферда дегишдай мумкинвал гузва. Амма гьар сада аялдин гележегдикай фикирун герек я. Аялдихъ хъсан чирвилер хьун патал гьи жуьреда образование къачун хъсан ятIа лугьуз, гьуьжетар ава. Гьи жуьреда веледди школадин образование къачудатIа, къанунри ганвай ихтияррин бинедаллаз гьар са аялди ва диде-бубайри чпи хкярай. Чи фикирдалди, аял гьар са патахъай виликди фин хьун патал адетдин къайдада школада кIелун, кIвале-диде-бубайри ва школадилай кьулухъ, пешекарар желбна, аялдихъ галаз ада итиж ийизвай предметрай дериндай кIвалахун хъсан я.

Эмираслан Шерифалиев