СтIал Сулейманан — 155 йис

Зун ягъалмиш жедач, лезги тIвар алай гьар садаз СтIал Сулейман мукьва­, багьа, ала я лагьайтIа. Са мус, са гьина ятIани гьар сад халкьдин шаирдин ватандихъ, уьмуьрдин, яратмишунин ирсинихъ, ХХ асирдин Гомеран тIвар алай яржарихъ, ктабрихъ,чкайрихъ галаз алакъалу хьана.

Кьурагь райондин дагъларин­, кIамарин, булахрин къужахда­ авай Хпежрин хуьряй тир заз СтIал Сулейманакай зи рагьметлу чIехи буба Ибрагьимавай ван атанай. Ам камаллу, арифдар, дуьнья акунвай инсан, савадлу, Къуръан кIелзавай динэгьли тир.

Ругуд лагьай классда авайла, чун лезги чIалан муаллим ва чи классдин регьбер Сагъид Вагьидова колхоздин пар чIугвадай машиндаваз (шофер Физлидин Исмаилов тир) Агъа СтIалдал Сулейманан музейдиз тухванай. А чIавуз музейдин директор шаирдин хва Мирзе-Юсуф тир. Ада чаз вичин бубадин уьмуьрдикай, яратмишунрикай суьгьбет авунай­, шиирар хуралай кIелнай. Сулейманаз талукь экспонатри, шикилри, иллаки адан «Эмка» М-1 маркадин автомашинди чун гьейранарнай. Хуьруьз хтайлани, чун виле­риз акур аламатрикай таяр-туьшериз ахъайиз хьанай.

Сулейманан чарпай

1988-йисуз гьич фикирдизни татай, амма зун патал пара маналу, итижлу вакъиа хьана. Респуб­лика СтIал Сулейманан 120 йисан юбилейдиз гьазур жезвай. Амма ХХ асирдин Гомеран КIва­л-му­зей  ва аниз физвай рехъ хъсан гьалда авачир. Агъа СтIалдал, руьгьдин и ибадатханадиз мугьман хьайибурун шадвал тамамди, гуьгьуьлар ачухбур жезвачир. Къулайсуз рекьи, музейдин куьгьне хьанвай дараматди, илимдин къайдадал амал тавуна эцигнавай экспонатри ва халис музейда хьиз безетмиш тавунвай залри кефияр серинарзавай. И кардикай райондин сагьибриз, рес­публикадин культурадин минис­тер­стводиз ва талукь масабурузни хабар авай. Амма герек серенжемар кьабулун яргъал вегьезвай. ИкI са квел ятIани вил алаз акъвазна виже къвезвачир. Халкьдин шаирдин КIва­л-му­зей ремонт авунин гьакъиндай анин директор Лидия Стальскаяди 1986-йисуз талукь ви­ри идарайриз чарар кхьена ва араба чкадилай юзана. СтIал Сулейманан КIва­л-му­зей бинедилай цIийи хъувунив эгечIна. Ам юбилей алукьдалди куьтягьун лазим тир. Редакцияди зун ана кIвалахар гьикI  кьиле физватIа чирун ва макъала кхьин патал ракъурна. 1988-йисан майдин варз тир. Газетдин 18-майдиз акъатай 60-нумрада «Гьамиша багьа тIвар» кьил ганвай макъалада за икI кхьенай:

«Чун Агъа СтIалдал цIийи дараматда, музейда ава. Вилик къацу векь экъечIнавай багъ ква. Кьуд пад къушарин нагъмайри къачун­ва. ЦIийи дарамат 1934-йисуз СтIал Сулейманаз эцигай кIвалер алай чкадал, гьа виликдай авайвал, амма мягькемдиз, эцигунрин цIийи материалрикай хкаж хъувунва.

Дагъустандин государственный сад авунвай музейдин директордин заместитель К.Абушевахъ ва СтIал Сулейманан литература­динни мемориальный КIва­лин-му­­зейдин илимдин къуллугъчи­ Фейзудин Мамедовахъ галаз чун залра къекъвезва. Сифте зал. На лугьуди, вун экв ават тийизвай­ кIва­лиз вегьена. Серинвал, шуьтруь­вал,­ чIулав рангар, къайивал… Эхь, ина туькIуьрнавай экспозицияди ЧIехи Октябрдин инкъилаб гъалиб жедалди виликан азгъун, гьахъсуз, зулуматдин девир­дикай, са кьас фахъ къекъвез, Сулейма­на алцумай рекьерикай, дагъвий­рин бахтсуз, четин уьмуьрдикай суьгьбетзава. Сулеймана вичи гьа­­вайда лагьаначир: «Вирида­лай­ни гзаф заз а кар чир хьана­ хьи, фяле инсандиз виринра ва вири чкайра сад хьиз четин я. Кесибар вири гьа сад хьиз бахтсуз я».

Мамедова чаз Сулеймана вичин уьмуьрдин юлдашдихъ галаз эцигай кIвалин макет къалурзава­. Шаирди гвенар гвейи мукал, яргъал мензилар атIай шаламар, ма­са парталрихъ дегиш тавур чухва ва валчагъ…Кьве зал советрин­ девирдин вакъиайриз, шаирдин уьмуьрдиз талукьарнава. Музейдин экспозицияр  цIийи стенд­рал­ди, документралди, шикилралди­ девлетлу я. Москвада, Кисло­вод­скда, Махачкъалада, Агъа СтIал­дал уьлкведин тIвар-ван авай инсанрихъ галаз санал янавай шикилрай шаирдин, арифдардин гьа­къикъи къамат аквазва.

Гьар садан патав яргъалди акъвазуниз мажбур жезва. Иллаки Сулейманан хизандиз талукьарнавай стенддин вилик. Белки, виридаз чизвач жеди, халкьдин шаирдихъ вад велед авай, пуд хвани кьве руш. Гитлеран фашистар себеб яз, Ватан дяведин цIа гьатайла, сад-садан гуьгъуьналлаз шаирдин пуд хвани а алпандин цIай туьхуьриз фена. Абуруз душмандихъ галаз лап къизгъин, ивияр­ экъичдай женгера иштиракун кьис­мет хьана.  Мегьамед-Юсуф, Керчь душмандикай хуьдайла, телеф хьана. Мусаиба Сталинград патал чан къурбандна. Мирзе-Юсуф хурудал женгинин орденар, медалар алаз хтана. Гзаф йисара ада хуьре колхоздин председателвиле кIвалахна. Ахпа адакай бубадин музейдин директор хьана. Исятда и везифа адан руш Лидия Стальскаяди давамарзава. Алай вахтунда Сулейман бубадихъ вишелай виниз хтулар, птулар, штулар, ктулар ава. Абур гьар сад са пешедин иеси я. Абурук шиирар теснифзавайбурни ква.

ЧIехи шаир яшамиш хьайи кIва­лин акунри бейнидиз таъсирза­ва, рикIик са гьихьтин ятIани гъала­ба кутазва. АкI жезва хьи, гуя вун шаирдин кIвале мугьманвиле ава. КIвалин аваданлух 1937-йисан 3-ноябрдиз гьикI авайтIа, гьа гьалдиз хканва. Гуьне патан цлав винел месер алай ракьун чарпай­ (кровать). Чилел жумарт, къени­ иесиди дуьзмишнавай суфра. Патав самовар. ЭрчIи патан цлак къуьнуьз вегьедай чанта, чуьнгуьр… Столдал Мусаиба, Эффенди­ Капиева Сулеймана эзберзавай шиирар кхьей ручка, чернилдин къаб, лампа…

Музейда вири кIвалахар гьеле куьтягьнавачир. УстIарри, художникри (Шарафудин Мурзаев, Магьмуд Магьмудов, Евгений Шве­дов), К.Абушеван, Л.Стальскаядин гуьзчивилик кваз, санлай дараматдин къецепатар ва музейдин къенепатар безетмишун, герек къайдадиз хкун патал зегьмет чIугвазмай. Абур чпин кардив пара мукьуфдивди эгечIзавай. Гьар садаз чизвай, СтIал Сулейман халкь, рес­пуб­лика патал вуж ятIа.

Художникрихъ, устIаррихъ галаз нянин хуьрекрикайни, самоварда рганвай чайдикайни дад акуна, чун багъдиз экъечIна. Шарафудина, чина милайим хъвер аваз, лагьана: «Юлдаш журналист, гила вун чна санихъни ахъай­ хъийидач. Чахъ галаз йиф музейда акъудда. Са кар ава: ви бахтуни гъана, чна вун Сулейманан чарпайдал къаткурда».

— Ам жедай кар яни мегер? — музейдин экспонатдин саламатвал хуьникай фикир авуналди, хабар кьуна за.

— Акьван кичIе жемир, юлдаш, шаирдин чарпай мягькемди я.

Гьа икI, за майдин йиф СтIал Сулейманан чарпайдал акъуднай. Экуьнахъ зун билбилрин хуш сесери ахварай авудна. Билбил шаирдин рикI алай къуш тир. Абурун нагъмайрин авазрик низ чида ада гьикьван шиирар туькIуьрнатIа. Гьа­виляй билбилдикай шиирни тес­нифнай.

Акьахна са кьакьан тарциз,

Бегьер гудай ичин, билбил.

Вуч чIал ава а ви ванциз,

Гьарайиз я кIвачин билбил.

 

Мягькем кьуна вуна а тар,

Тамам ян бес амай шартIар?

Саймиш тийиз чи жемятар,

ХупI къенида ви чан, билбил».

Вич Сулейман тирди чирна

СтIал Сулейманан 120 йисан юбилейдин вилик, адан уьмуьрдиз, яратмишунриз, жемиятдин кIва­лахдиз талукь материалар гьа­зурдайла, чаз ам лап хъсандиз чидай инсанрихъ галаз суьгьбет авун хъсан акунай. И мурад рикIе аваз, чун къумукьрин писатель, драматург, таржумачи, Дагъустандин халкьдин шаир Аткъай Акимович Аджаматовахъ галаз гуьруьш­миш хьанай. Телефондай рахайла, ада хушвилелди чаз  мугьмандиз атун теклифнай.

79 йисан яшда авай шаирди вичи чаз кIвалин ракIар ачухнай ва мугьманар кьабулдай кIвализ тухванай. Хваш-беш авурдалай гуьгъуьниз ам, яргъал тевгьена, чаз талукь месэладив гатIунна. Ам хъвер-зарафат гвай итим тир.

— Хва, акI хьайила, вун «Коммунист» газетдай я ман? Ана заз дустар авайди я гьа, виридаз саламар це зи патай. Лап хъсан кар авуна атана, — яцIу сесиналди­ рахазва шаир. — Сулейман, Сулейман. — Аткъай Акимович стол­ди­хъай­ къарагъзава ва хуралай шиир кIелиз башламишзава, чIун галаз, мани хьиз. Ара-ара ада, тIуб хкажна (Сулеймана хьиз), э­рчIи гъил цавуз акъудзава.

Аставилелди яваш-яваш,

Яргъал рекьиз атана чун.

Чи регьбер тир Ленин юлдаш,

Гьам акваз кIанз атана чун…

— Им Сулейман дайиди Моск­вадин Колонный залда уьлкведин писателрин ва съезддин мугьманрин вилик экъечIна лагьай шиир я, хва. Сулейман, Сулейман! — тикрарзава ада мад.- Ахьтин кас хъжедач, хва.  Ам вири тир: кесиб лежберни, викIегь, жумарт инсанни, зурба арифдарни, тай авачир камалэгьлини, халкьдихъ рикI кузвай чIалан устадни. Адахъ галаз хьайи суьгьбетар, гуьруьшмиш хьунар къени рикIелай алатзавач. Ам Сулейман тир, Сулейман.

Са тIимил ял акъадарна хьиз, ада давамарна.

— 1934-йисуз Махачкъалада Да­­гъустандин писателрин сад лагьай съездди иниз Дагъустандин вири хуьрерай къелемдин, гьевес­дин ва бажарагъдин сагьибар кIватI­­­на­вай. Агъсакъалар, чагъинда авайбур, же­гьилар. Дишегьлияр лап тIи­мил­ авай. Ихьтин зурба­ мярекатдиз атанвай жегьилрин гьей­ранвилихъ­ кьадар авачир. Чун гьар са затIуниз, гьар са писателдиз итиждивди тамашзавай. Сулейман­ трибунадихъ экъечIай вахтни заз исятдани кинодай хьиз аквазва. Гуьгъуьнлай са бязибуру­ ри­кIел хкайвал, сифте легьзей­ра СтIал Су­лейман, тешвиш хьана, вуч лу­гьу­датIа чин тийиз амукьналдай.

Амма заз чидайвал, икI тушир. Шаирди, са бязибуру хьиз, вичин лежбервилин парталар дегишарнавачир, и карди адаз мадни къуват гузвай. Ам уьтквем инсан тирдини фикирдай акъудна виже къведач. Эхь, сегьнедиз экъечIай Сулейманаз виридан вилер вичиз килигзавайди акуна. Амни, вичин бармак хтIунна, залдиз килигна. Дикъетдивди, фагьумлувилелди. Белки, ада фикирна: «И махлукьатдиз за вуч ва гьикI лагьайтIа хъсан я? Зун Сулейман тирди чир жедайвал». Шаир рахаз башламишайла, залда секинвал гьатна. Ахпа ада вичин саягъда шиир кIелна. Идалди ам тух хьанач. Залдивай хабар кьуна: — «Мад кIелайтIа, жедани?» «КIела», — разивал гана залди шаддиз. КIелна Сулеймана… Гьа инал Сулеймана гьар садаз вич мукьва авуна, кIанарна ва виридаз вич Агъа СтIалдилай тир Сулейман тирди чирна.

Ацукь хъувунвай Аткъай Акимович мад къарагъзава ва мад ада Сулейманан шиир хуралай кIелзава. Малум хьайивал, адаз арифдардин гзаф шиирар хуралай­ чизвай.

— Чаз пластинка элкъуьриз кIан­­­зава, чан руш, радио кIва­лиз­ гъваш. — Свас хкведалди­, ша­ирди­ шкафдай пластинка акъуд­зава. — Килиг, им надир затI я. Гьа ина съезддал Горький­, Сулей­­ман­ ва маса тIвар-ван авай писателар­ рахай сесер ава. Ша­ир­­ди пластинка­ зав вугузва. Адан винел кхьенва:­ М.Горький, К.Фе­дин, Н.Изотов­, Д.Бедный, С.Сейфу­ли­на, С.Сталь­ский, В.Лу­говской, С.Мар­шак, О.Шмидт, Ж.-Р.Блок, М.Ан­дер­сен-Нексе, В.Виш­нев­ский.

Ингье чна СтIал Сулейманахъ  яб акалзава. (Адан шиир Алексей Суркова таржума авунай). Плас­тинкадихъ яб акална куьтягьайла, шаирди суьгьбет давамарзава.

— Эхь, гьа им чи Сулейман тир. Са бязибур Сулейманан лайихлувал, машгьурвал агъузариз алахъзава. Зун гьамиша ахьтинбуруз акси экъечIай кас я. Сулейман гьа вахтундани, гилани ва гележегда­ни чи кьилин винизвал, Дагъус­тандин дамах я. Зи рикIел са ихьтин кар хквезва. Чун поездда аваз Моск­ва­диз физвай. Рос­товдиз агакь­дал­ди, Сулейман, къвалан скамей­кадал ацукьна, дакIардай къецел тамашиз хьана. Купедин кIа­ник квай чка азад хьайила, ам, вичин кIвале хьиз, кIвачер кIватIна ацукьна. ПIапIрус чIугунни акъва­зар­нач. Зунни даргийрин шаир, драматург Рабадан Нуров винел алай полкадал яргъи хьанвай. Са арада чаз кушкушдин ван къведа­. КIаник тамашайла, чаз акуна хьи, чапла гъиле пIапIрус ава, эрчIи гъилин тIуб виниз хкажнава, Сулейман вич ­вичив рахазва. Чун гьасятда гъавур­да акьуна: агъса­къалди шиир туь­кIуьрзава. Рабаданавай, хабар кьун­ тавуна, акъвазиз хьанач.

— Я Сулейман дайи, югъди вун полкадал ацукьна хьана, гила кьванни ксус, жуваз ял ягъа. Вун, начагъ итим…

За кьатIайвал, шаирдиз хъел атай хьиз я. Ада жаваб гана: — На­чагъди тиртIа, зун, къаткана, кIва­ле жедай. Поездда — ваъ. Бес шиирни тесниф тавурла, зи кар вуч хьуй? Зун съезддал рахун лазим я эхир.

— Я Сулейман дайи, ваз хъел къвемир. Съезддал рахадай инсанар гзаф жеда. Аниз кьуд пата­хъай­ тIвар-ван авай писателар кIватI жезвайди я.

— Дуьз рахазвач вун, хва. Абур абур я, зун Сулейман я. Абурухъ чпин ихтилатар жеда, захъ зи гаф ава лугьудай.

Москвада чун хьайи вири вахтунда чIехи шаирди вич пара ла­йихлувилелди тухвана. Заз чидайвал, гьа и простойвили, инсанвилин ерийри ва тежер хьтин бажарагълувили ам съезддин вири делегатриз кIанарна…

Дагъустандин шаирдин кIва­ляй чун кьил виневаз, чи арифдар шаирдал мадни дамах авунин гьиссер гваз эхкъечIнай. Эхь, СтIал Сулейман шииратдин цава садрани хкахь тийидай нурлу гъед яз амукьда.

Нариман Ибрагьимов