Мегьарамдхуьруьн райондин Къартас- Къазмайрин хуьр Дер­бентдивай 30 километрдин кьиб­ледихъ, “Ростов-Баку” шегьре ре­кьин патав, Гуьлгери вацIун чапла пата дуьзендал экIя хьаQнва. Им па­ра къулай чка я: шегьрени патав гва, ракьун рехъни. Рагъ­экъечI­­дай патахъай лагьайтIа, Дербент-Самур рехъни фенва.  

Авай делилралди, тахминан 1865-йисуз ина лежберри, чиликай атIана, туькIуьрнавай са шумуд къазма авай.  Агъсакъалрин суьгьбетрай чир хьайивал, Къартас-Къазмайрин бине кутурбур ХIХ виш йисан эхирра Дагъустан областдин Куьре округдин Вини Къартасрилай куьч хьайи лежберар тир. Иниз сифте атайди Данил я лугьуда. Ам, ре­кьин патав (гила “Бетон” лугьузвай чкада) къазма эгъуьн­на, гьана яшамиш жез хьана. Гила анал “Данилан къазма” тIвар акьалтнава.

Вини Къартасрал са шумуд тухум яшамиш жезвай: гьасанар, кучумар, будаяр, жигерханар, фекьи­яр ва масабур. Иниз сифте Агьадуллагь, Мегьарам, Гьуьсейн, Суьлейман, Тарикъули, Эмирсадикь, Герейхан, Рамазан ва масабур куьч хьана.

1934-йисуз хуьруьн мискIинда школа ачухна. Гьа и йисуз дагъда ва аранда авай кьве хуьруьн бинедал Ракошидин (Венгриядин компартиядин регьбер) тIварунихъ галай колхоз тешкилнай.

Гила хуьр аваданламиш хьанва. Агьалийрин шартIар къулайзава. Йисалай-суз хуьре цIийивилер жезва.

И йикъара чун Къартас-Къазмайрин хуьруьн кьил Нагъиев Омар Нагъиевичахъ галаз таниш хьана ва адавай хуьруьн тарихдикай, агьалийриз ийизвай яшайишдин къуллугърикай ва хуьре кьиле физвай дегишвилерикай суьгьбет авун тIа­лабна.

— Колхоздин девирда чи агьалияр малдарвилел, къушчивилел, ципицIчивилел машгъул жезвай, — ихтилатдив эгечIна Омар Нагъиев, — майишат йигин еришралди виликди физвай. Ш.Нагъиева фермадин заведующийвиле кIвалахзавай йисара нек ацунай районда сад ла­гьай чка кьур Гьасанбегова Перизат СССР-дин гьукуматдин шабагьриз лайихлу хьанай. Ам са шумудра райсоветдин депутатвиле, пар­тиядин райкомдин членвиле хкянай. Инал гьар са каликай 3 агъзур килограммдив агакьна нек ацай кIвенкIвечи дояркаяр хьайи Велибегова Шейринат ва Насруллаева Ханумни рикIел хкун кутугнава.

1974-йисуз Агъасиеван тIвару-нихъ галай колхоздикай гьа и тIвар алаз совхоз хьана. Ам районда кIвен­кIвечибурукай сад тир. 1978-йисара ада республикадин гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдах къачуна. И чIавуз майишатдин асул хилер уьзуьмчивални майвачивал тир. Салан майвайрин кьакьан бегьерар вахчузвай Загьирбегова Мадрижат ДАССР-дин Верховный Советдин депутатвиле хкянай.

Совхоздин чкадал ахпа МУСП “Къартас” кардик акатна. Хуьре чилерин майданри 540 гектар кьазва. Абурун са пай багълар кутун ва майвачивилел машгъул хьун патал агьалийрив арендада вуганва. Алай вахтунда хуьре Назифа Нагъие­вади регьбервал гузвай теплицайрин майишат, чиргъ  гьазурдай кьве кархана ва Нагъиев Нагъиди регьбервал гузвай “Кулларин ТП” ак­ци­онер­рин общество — машинрин тран­спортдин кархана кардик ква. И карханайра вишелай гзаф ксариз кIва­лахдай чкаяр арадал гъанва. 1926-йисуз 212 агьали авай хуьре алай вахтунда саки 1800 кас яшамиш жезва.

Ватан фашизмдикай хуьнин кардикни хуьруьнвийри чпин ла-йихлу пай кутуна. 1941-1945-йисара инай фронтдиз 150-далай гзаф кьегьал рухваяр фена. Абурукай 76 касдиз элкъвена хайи ерийрал хтун кьисмет хьанач. Ватан патал чпин чанар къурбанд авур кьегьал рухвайриз хуьруьн юкьвал гуьмбет-обелиск хкажнава.

• Омар Нагъиевич, ша чун хуьре авай яшайишдин объектрикай рахан. Абур алай аямдин истемишунрив кьадай гьалда авани? Анра кIвалах гьикI кьиле физва?

— Гьеле 1950-йисара эцигай мектебдин дарамат чкIидай гьалдиз атанвай. Хуьре 2002-йисуз 500 ученикдиз чкаяр авай мектебдин цIийи дарамат эцигна, аялриз са сменада кIелдай мумкинвал хьана. Ам тадаракламишун патал, кьилди къачуртIа, Шагьпазов Азима, Алимирзоев Адибега, Гьасанова ФатIи­мата, Гьажикеримов Шихбубади куьмекна. Классра экуь ва михьи я. Школада юкьван, махсус ва кьилин образование авай 50 муаллимди зегьмет чIугвазва. Шагьпазоврин хизанди гилани бязи классар тадаракламишиз куьмекзава.

2020-йисуз, республикадин “100 школа” проектдин сергьятра аваз, хуьруьн школа цIийикIа туь­кIуьр хъийидайла, са миллионни 60 агъзур манат пул Леонард Нагъиева гана, кьве миллион манат райондин администрациядай ахъайна. Леонард Нагъиева вичин патай хуьруьн жегьилриз вири шартIар авай, хъсандиз туькIуьрнавай мини-футболдин стадионни пишкешна.

Агьалийрин къуллугъда фельдшервилинни акушервилин пункт, почтунин отделение, ясли-бахча, культурадин кIвал, библиотека, спортдал рикI алай жаванрин ихтиярда женгинин самбодай ва дзюдодай машгъул жедай кьве спортзал ава. Клубдин вилик парк ква. Кьилдин ксарин туьквенрай герек гьар са шей маса къачуз жезва.

Хуьряй лайихлу инсанар — алимар, духтурар, инженерар, муаллимар ва маса пешейрин иесияр акъат­нава. ИкI, 1947-йисуз Азербайжанда, буругърал зегьмет чIугваз, къазанмишай агалкьунрай Гьасанов Kyчум Ленинан ордендиз ла­йихлу хьана, Мирзабегов Тажиба 1992-йисуз МГУ-да агалкьунралди диссертация хвена, гуьгъуьнлай Италияда кIвалахна, биохимиядай философиядин докторвилин дережа къачуна. 1995-йисалай ада США-дин Гарварддин университетда зегьмет чIугвазва. Технический илимрин кандидат Асланшагь Гьуьсейнова ДГТУ-да кафедрадин заведующийвиле кIвалахна. Седредин Казимов “Россиядин гьуьрметлу эцигунардайди” тIварцIин сагьиб я. Гзафбуру МВД-дин органра кIвалахзава.

• Жемятди, карчивилел машгъулбуру чилин ва эменнидин налукар вахт-вахтунда гузвани?

— Чилин ва эменнидин налук кIва­­тIунай чи хуьр районда вилик жергейра ава. Чи гзаф агьалияр, гьар жуьре кIвалахар ийиз, Россиядин регионра аватIани, налукар кIватIунин планар гьар йисуз 100 % ацIурзава. Муькуь хуьрериз килигайла, чи хуьруьн агьалияр, гаф атай чкадал абуруз сагърай лугьун,­ налукар гунин патахъай чешне яз къалуриз жеда. Зирзибилдин налукни вирида сад хьиз гузва. Агьалийриз зирзибил тухудай график чизва, машин вацра пуд сеферда къвезва. Хуьруьн куьчеярни михьи хьанва. Чи хуьр районда чешнелубурукай сад я. 2017-йи­суз республикадин поселенийрин арада фейи конкурсда чи хуьруь кьвед лагьай чка кьуна. Хуьр аваданламишиз чаз Москвада кардик квай чи хуьруьнви Леонард Нагъиеван “Дорбостсервис” ООО чи райондин учетда акъвазуни куьмекна.

• Куьне республикадин, федеральный программайра иштиракзавани?

— Алай йисуз чун республикадин “Чкадин теклифар” прог­рам­мадик экечIна. Адак экечIун па­тал хуьруьн меценатри, я тахьайтIа, агьалийри, къуьн кутуна кIанзава. Райондин администрацияди ихьтин кIвалахрин тереф хуьзва ва райондин патайни такьатрин куьмек гузва. РД-дин экономикадин минис­терстводини аквадай хьтин пай кутунин нетижада чна хуьруьн цIийи мулкунал арадал атанвай ирид куьчеда къир цана. Им саки 12 агъзур кв.м. жезва. РД-дин экономикадин министерстводин патай 9 миллион манат, райондин бюджетдай кьве миллионни 500 агъзур манат, меценат Леонард Нагъиеван патай кьве миллион манат харжна. Эхиримжи вад йисуз хуьруьн куьгьне вири куьчейра къир цанва.

Алатай йисуз хуьре парк туь­кIуьрунин мураддалди ирид миллонни 200 агъзур манатдин къимет авай сметадин документар гьазурна, РД-дин экономикадин минис­терстводин “Чкадин теклифар” прог­раммадик кутун патал ракъурна. Чи тереф хвена ва министерстводини вад миллион манат, са миллион манат меценат Леонард Нагъиева, са миллонни 200 агъзур манат райондин администрацияди ахъайна. Алай йисан майдин вацра чна парк шад гьалара ачухна.

• Хуьре дигидай, хъвадай цин патахъай дарвал авани? Электроэнергиядалди, газдалди жемят лазим къайдада таъмин яни?

— 1980-йисалди хъвадай цикай дарвал авай, ам къанавдай къачузвай. Агьалийри са шумуд чкадилай къуяр эгъуьнна. И месэлани чна гьял­на. Хуьре эгъуьннавай буругъдин кьуд къуй кардик ква. Гужлу насосралди яд 5-6 метрдин кьакьанда эцигнавай чанриз кIватIзава. Анай турбайра аваз яд вичин гьере­кат­далди агьалийрин кIвалериз авахьзава. Хъвадай яд виридан кIва­­­­­­лериз тухванва. Гъиле авай йисуз чна мад кьве къуй эгъуьнда. Садаз 150 агъзур манат пул Краснодардин крайда совхоздин ди­ректорвиле кIвалах­завай чи хуьруьн агьали На­гъиев Наж­мудина ганва, муькуьди агьалийрин куьмекдалди эгъуьнда.

Газ хуьруьз 1994-йисуз гъана. И важиблу кардик а чIавуз хуьруьн администрациядин кьил Гь.Нагъиева, совхоздин директорар А.Ашурбегова, Ш.Шагьпазова ва маса работникрини чпин лайихлу пай кутуна. Алай вахтунда виридан кIвалер газдалди таъмин я. Бязи куьчейра авай газдин турбаяр технический нормайрал амал тавуна тухванва. Абур кьадай къайдадиз хкунин патахъай лазим тир органриз чарар кхьенва. Экверин линиярни, виринра хьиз, фадлай чIугунвайбур я.  Хуьруьн саки вири куьчейра йифен эквер кузва.

• Омар Нагъиевич, 2021-йисуз кьиле фейи сечкийра халкьди квел кьвед лагьай сеферда хуьруьн кьилин везифаяр тамамарун ихтибарна. Им квез ва куь гъвечIи коман­дадиз ганвай вижевай къимет я. Халкьди авунвай ихтибарвал кьилиз акъудун патал квехъ гьихьтин планар ава?

— Чун хуьре агьалийриз вири патарихъай къулай шартIар арадал гъиз алахънава. Гьял тавунвай чIе­хи месэлаяр авач. Алай вахтунда чи вилик клубдин идараяр, хуьруьн куьчеяр муниципалитетдин балансдик кутунин месэла ква. И кIвалах пешекаррихъ галаз кьиле тухун патал гъиле кьунва. ФАП-дин цIийи дарамат эцигдай къайгъудани ава. Паркунин патав гвай муьгъ цIийикIа туькIуьр хъувуна кIанзава.

Вучиз куьчеяр райондин балансдал вахкузва лагьайтIа, и месэла пулдин такьатрихъ галаз алакъалу я. Хуьруьн поселенидиз бюджетдай вад миллион гузватIа, гьа объект райондин балансдал алаз хьайитIа, 10 миллион манат чара ийизва. Хуьре ачухнавай паркни чна райондин балансдал эцигнава.

Къведай йисуз “Зи Дагъустан — зи рекьер”, РД-дин хуьруьн майишатдин “Хуьрер комплекснидаказ еримлу авун” программайрик экечI­дайвал арзаяр-чарар гьазур­зава. Кьвед лагьай программадик эке­чIун патал инвесторрин пул акьван гзаф кIанзавач. Хуьр аваданламишунин рекье и программайрикайни чIехи куьмек жеда.

Заз, газетдикай мумкинвал къачуна, хуьруьн кIвалахрик кьил кутазвай, алакьдай куьмекар гузвай МВД-дин зегьметдин ветеран, райондин общественный палатадин ва агъсакъалрин советдин член Шихкерим Шагьпазоваз, хуьруьн кIва­ла­хар вилик тухуз аквадай хьтин куьмек гузвай  Леонард Нагъиеваз ва Назифа Нагъиевадиз, Жаруллагь Агьадулаеваз, Шагьвелед Саидалиеваз, паркунин проектдинни сметадин документация гьазурна, ам экспертиза авуна, тестикьар­ни вичин патай авур Шихламаз На­гъиеваз, паркунин проектдик чкадихъ галаз кьадайвал архитектурадинни дизайнервилин дегишвилер кухтур художник Лямет Женетхановаз, герек хьайила, вичин техникадалди куьмекзавай Мусаиб Абдуселимоваз, паркуна цадай 118 агъзур манатдин туядин къелемар къачур Шериф Гьамидоваз ва хуьруьн кIвалахрик къуьн кутазвай хейлин масабуруз сагърай лугьуз кIанзава.

Гьелбетда, къвердавай чIехи жезвай хуьр аваданламиш жезва, шегьердиз элкъвезва. Им хуьруьн администрациядин кьилин, къуьн кутазвай меценатрин, хуьруьн активдин, чкадин депутатрин сих ала­къадин зегьметдин нетижа я. Къуй квехъ рикIе авай мурадар кьилиз акъуддай мадни мумкинвилер ва къуватар хьурай!

Куьруь таржумагьал.

Омар Нагъиевич Нагъиев 1980-йисуз Къартас-Къазмайрин хуьре дидедиз хьана­.

1996-йисуз юкьван школа акьал­­тIар­­на. Дагъустандин госуниверситетдин экономикадин факультетда менеджментдай кIелна. Университет акьал­­­тIар­на, карчи­ яз кIва­лах­на. Ахпа “Дор­строй” ООО-дин­ директор хьана. 2010-йисуз рай­ондин собранидиз депутатвиле, 2015-йисуз хуьруьн администрациядин кьилин къуллугъдал хкяна. 2020-йисуз кьиле фейи сечкийра хуьруьн  жемятди мад адал хуьруьн кьилин везифаяр ихтибарна.  КIва­лахда къазанмишнавай агалкьунрай ва яшайишдинни экономикадин рекьяй район вилик тухуник пай кутунай ам райондин кьили са шумудра къейдна. О.Нагъиев гьуьр­метлу хизандин кьил я. Пуд веледдиз тербия гузва.

Къагьриман Ибрагьимов