Гатун цIиг. Гуьлуьшан, зегьемлу­ йикъар гзаф я. Кьиблепатан Да­гъус­тан­дин районрин багъларай бегьерар кIватI хъийидай вахт. Исятда шефтелрин гур бере я. Темягь фидай хьтин акунар авай, дадуниз па­ра ши­рин, тIямлу емиш. Лезги чи­лин­ шефтелар масадбурув гекъи­гайла, вири жигьетрай тафаватлу жезва. Баркаван лезги чилин емишрин дад, атир ажайибди, иштягь мад­ни ачухдайди, фикир желбдайди я.

Лезгийрин шефтелрин багълар анжах дуьзен ва дагъдин этегрив гвай районра ава. Гьайиф хьи, эхиримжи йисара абур тIимил хьанва. Пешекарри тестикьарзавайвал, исятда шефтел базардин емиш я. ГьикI лагьайтIа, адахъ базарда хъсан къимет ава. Шефтел вири рекьерай инсандин беден патални пара хийирлу я. Адан вирт хьтин миже чун гзаф азаррикай хуьдай мелгьем я.

Къанни цIуд йис идалай вилик шефтелрин багълар Герейханован тIварунихъ галай, «Магарамкентский», «Касумкентский», «Белиджинский» ва маса совхозрихъ авай. Жуьреба-жуьре себебралди абур саки хкудна. Агьалийри чпин багълара шефтелрин тарар хвена. Эхиримжи са шумуд йисуз чи маканра шефтелрин багълар кухтазва. Им лап хъсан кар я. Шефтелдикай ихтилат кватайла, и рекьяй хъсан пешекаррикай тир алим, Мегьарамдхуьруьн районда субтропикрин багълар арадал гъизвай Тимур Гьабибова лагьанай:

— Чи инсанриз емишрикай хабар авач лагьайтIа, тапарар жеда. Ам­ма абуруз кьилди-кьилди емиш­рикай гьихьтин хийир аватIа, абурухъ гьикI гелкъведатIа, хъсан бегьерар хьун патал вуч авуна кIанда­тIа, чидач. Къелемар кутазва, тарар экъечI­­зава, арабир яд гуда, тарари бегьер гъайила, разивалда, та­гъай­ла, наразивалда. Емишдин тарарихъ, жуван аялрихъ хьиз, гелкъвена, абуруз гьамиша туьмер аву­на, герек жуьредин ем гана кIан­да. Абур датIана гьар жуьре зиянлу гьашаратрикайни, азаррикайни хвена кIанда. Шефтелдин багълари мадни гзаф гелкъуьн истемишзава, гьикI хьи, абур пара назик набататар я. Ахпа гьар йисуз хъсан бегьерарни къачуз жеда.

Къейд авун лазим я хьи, ири цил авай емишрин арада шефтелди кьетIен чка кьазва. Ам анжах кьиблепата битмиш жезва. Шефтелар темягь фидай, чпел гьасятда фи­кир желбдай хьтин рангарин, акунрин ва ширин-ширин, пара ­витаминар квайбур я. Дадунин ерийрал гьалтайла, и емиш суб­тропикрин емишрив (мандарин ва мсб.) гекъигзава. Шефтел пара къиметлу диетический емишни я. Адак пIи­нийрилай 3-5 процентдин, некьийрилай 8-10 процентдин гзаф шекер ква.

Шефтелдин цилерикай дармандин чIем хкудзава. Адакай япар тIа­дайла менфят къачузва. И чIем туькьуьл бадамдикай ийизвай дармандин чкадални ишлемишзава. Тазазмаз, кьурурна незвайди хьиз, шефтел промышленностдин хаммални я. Адакай консервиярдай заводра пара дадлу компотар, мурабаяр, джемар, ширеяр гьа­зурзава. Шефтелдик 12,2 процент шекер, 0,90 процент кислотаяр, 14,28 процент ас­кар­би­новый кислота ва менфятлу минеральный кьелер ква. Абуру ивидин гьерекат хъсанарзава, бедендик квай зиянлу ва герексуз за­тIар хкудиз куьмек гузва. Шефтел фад, июндиз битмиш жезва ва октябрдалди амукьзава.

Гьар жуьре чешмейри тестикьарзавайвал, шефтелдин ватан Китай я лугьуда. Анай ам, Юкьван Азиядай яна, Ирандиз гъана. Ирандай шефтел адан къваларив гвай уьлквейризни, гьа гьисабдай яз Дагъустандизни чкIана. Америкадиз шефтел машгьур сиягьатчи Колумба тухвана. Исятда виридалайни гзаф шефтелрин багълар авай чкани Америка хьанва. Адалай гуьгъуьна Франция, Средиземный гьуьлуьн къваларив гвай уьлквеяр ва Австралия, Африка ава. Шефтелрин сортар 3000-далай алатнава.

Россиядин регионрикай Да­гъус­танни шефтелрин республика я лугьуз жеда. Ина, иллаки Кьиб­ле­­патан Дагъустандин районра, фад битмиш жедай «Амсден», «Майфлевер», «Выставочный», «Но­вая эра»,»Аршапуйс», «Кавказский ранний», «Гринсборо» ва августдилай сентябрдалди битмиш же­дай «Медвеженок», «Дагестанский золотистый», «Эльберта», «Золотой юбилей», «Лауреат», «Молодежный», «Крымский белый», октя­брдиз кIватI хъийидай «Ирганай­ский», «Золотая осень», «Буйнак­ский», «Наргиз», «Нариндж» сортарин къелемрин багълар ава.

— Тимур стха, чи хсуси багъдани «Эльберта», «Золотой юбилей» сортарин шефтелар авайди тир. Емишарни булдиз жедай. Абур акун бес тир, сивиз цIаран яд къведай. Амма бегьер гуз эгечIай кьуд-вад йисалай жуьреба-жуьре азарар акатиз, емишар тIимил гъидай. Иллаки пешер, агаж жез, авахьдай. Масадбурувайни ван хьайивал, им анжах шефтелрин тарариз хас азар ялда. Адан вилик пад кьаз жезвайди яни? — хабар кьуна за.

— Вилик падни кьаз, хъсан бе­гьерарни къачуз жеда. Амма са кар ава: шефтел тарарихъ гелкъведай вири къайдаяр, уламар чир хьана кIанда. Абуру чпив къайгъударвилелди эгечIун истемишзавайди я. Шефтелдин тар фад чIехи жезва ва ада гьа икI гзаф хилерни гъизва. Амма абур вири тарцел туна виже къвезвач. Сифте нубатда рикIел хуьн лазим я, шефтелдин тар артухан ва герексуз хилерикай азадна кIанда. Имни кардин гъавурда авай пешекардихъ галаз кьиле тухвайтIа, хъсан я. ГьикI лагьайтIа, шефтелдин тарцин алатай йисан хилери ахъайзавай тазари бегьер гузвайди я. Гьавиляй, хилер, тазар атIудайла, чирвални герек я.

Шефтелдин тарцин хилер гьар йисуз атIун лазим я. Жезмай кьван — гзафбур.

Кьвед-пуд йисан хилерикай са артух менфят авайди туш. Эгер гьар йисуз и серенжем кьиле тухун тавуртIа, кар алай хилер кьецIил жезва, бегьер тIимил гузва ва тар вахт жедалди кьуразва.

Гзафбуру, къелем кутуна, адаз са шумудра яд гана, адакай тар жеда лугьуз фикирзава. Тар женни ийизва, амма ада гузвай бегьер усалди жезва. Гьар садаз чир хьун лазим я, къелемдикай абурлу, къешенг, бегьерлу тар авун патал зегьмет чIугун герек я. Къелемди 70-80 сантиметрдин буй гайи йикъалай адахъ гелкъуьн ва гьар йисуз дуьз къайдада хилер атIун истемишзава. Тар кьуд патахъни сад хьиз хилер алахьнавайди, къенепад жезмай кьван ачухдиз тунвайди хьун хъсан я. Ахпа ихьтин тарцизни, адал жедай бегьердизни тамашдай вилер кIанда.

Хилер атIуниз талукь мад са кьетIенвал. Шефтелдин тар, амайбурув гекъигайла, фад кьуьзуь жезва. Идакди бинедилай хилер кьуразни эгечIзава. Гьавиляй емишар гъиз эгечIай сад лагьай йисалай, хилер, тазар атIудайла, хилен бинедал кьуд десте, юкьва 5-6 десте, вини кьилени 8-12 десте тIурар тун лазим я.

Гьахъ я, чи патара шефтелдин тарцин пешерик азарар фад акатзава. Абур агаж, лацу жезва, абурук тIехвер акатзава. ИкI мекьивилелай, ламувилелай жезва. Гьа са вахтунда емишар недай кукварини, иллаки клястероспориоз азарди тарциз еке зиянар гузва. Абурухъ галаз зулалай, пешер авахьиз башламишдайла женг чIугуна кIанда. Тарариз гьа вахтундани, гатфариз тIурар ахъа жедалдини, са процентдин ДНОК ва я 5-6 процентдин 30-нумрадин препарат квай яд яда. ТIурар ачух жез эгечIай вахтунда са процентдин лахума квай яд ягъунини пешер агажарунинни лацу хьунин вилик пад кьада. 3-4 йикъалай мад тарариз гьа и яд яда. Зулуз и кар кьиле тухудайла, цик 3 процент лахума кутада.

Цуьк ахъайдалди вилик шефтелрин тарариз 0,4 процент цинеб ва я 0,2 процент беномил квай яд ягъун хъсан я. Тарар пешер недай кукварикай ва маса азаррикай хуьн патал абуруз 0,2 процент фозалон, антио ва я фосфамид квай яд яда. Цуькведавайла, бязибуру тарариз бордосский жидкость язава. Им ер­ли — авуна кIанзавай кар туш. Идакди вири пешер авахьзава. Тарар азаррикай хуьн ва хъсан бегьер къачун патал цинебдин суспензия ва каптан (цIуд литр циз 0,4 процент) ишлемишун теклифзава. Майдиз каптан, июндиз бенлат, гугурт, июль-августдиз цинеб ишлемишда.

Пешекарди лагьайвал, багълариз алава ем, миянардай шейэрни кIанзавайди я. Октябрдиз-ноябрдиз ва мартдизни фосфордин ва калийдин, апрелдизни июндиз азотдин миянардай шейэр ишлемишун меслятзава. Идахъ галаз сад хьиз, яд гунин къайдайрилайни бегьердин агъуз-винизвал аслу жезва. Куьрелди, шефтелрин багълар па­ра хийирлу я. Абур кутаз чалишмишвални авуна кIанда.

Нариман Ибрагьимов