Гьар гьафтедин хемис юкъуз чи хизандиз редакцияди зи тIварцIихъ кхьенвай “Лезги газетдин” нубатдин нумра хтайла (гаф атай чкадал лугьун: гьеле зун юкьван школадин 9-классдин ученик ва вич са кап кьван авай райондин “ЦIийи дуьнья” газетдин мухбир тир йикъарилай башламишна, чи хизанди дидед чIалал чапдай акъатзавай газетар, журналар, ктабар вахчуз хьайиди я), хайи веледди зун газетдин чинриз акъатнавай макъалайрихъ галаз танишарзава. Абурун арада Етим Эминаз талукь макъала ава лагьана хабар гайила, зи рикIи ухайш ийизва. Жуьреба-жуьре авторрин арада жергедин ксар, журналистар, алимар, искусстводин устадарни ава. Им гъавурда акьадай карни я: Етим Эмин чакай гьар са лезгидин уьмуьрда аял йикъарилай эхиримжи нефесдалди руьгьдиз экв гузвай чирагъ хьиз я. Белки, гьавиляй чи бажарагълу шаир Пакизат Фатуллаевади лагьанай жеди: “Эгер заз Етим Эминан шикил жагъурна, адан илгьамлу ва камаллу къамат къалурдай кас хьанайтIа, зун адаз 10 агъзур манат пул гуз гьазур тир”.
Халкьдин рикI алай шаирдиз талукьарнавай гурлу мярекатар ам хайи хуьре ва райондани кьиле фена. Лезгийрин госмуздрамтеатрдин коллективди Ибрагьим Гьуьсейнован “Етим Эмин” тамаша республикадин меркездани къалурна. Сегьнедин экуь гъед, РФ-дин лайихлу артист Абдуллагь Гьабибова неинки Етим Эминан къаматдал чан хкана, ада гьакI еке устадвилелди музыкани теснифиз, шаирдин жавагьиррихъ галазни тамашачияр танишарна…
Амма за икI фикирзава: чIехи шаирдикай чпин гаф лагьай вири авторрилай зун адаз гзаф мукьва я. И кардин себебни ам я хьи, зун “дили-диванадиз” чирагъ куькIуьрай касдин кIвале мугьманвиле хьана.
1966-йис, августдин варз. ДГУ-дин филологиядин факультет агалкьунралди куьтягьна, Етим Эминакай кхьенвай 315 чиникай ибарат тир дипломдин кIвалах гваз зун илимдин руководитель Агьед Гьажимурадович Агъаеван патав гва: Ада лугьузва: “Ви дипломдин кIвалах илимдин кандидатвилин дережадиз лайихлуди хьанва. И кар адаз къимет ганвай жегьил алимар тир Гьажи Гашарова ва Малик Гьасановани тестикьарнава. Анжах заз вун Етим Эминан ватандиз мугьман хьун хъсан яз аквазва… СтIал Сулейманакай ктаб кхьидайла, зун 30 сеферда Агъа СтIалдал физ-хтанай. Гьар сефердани заз чIехи шаирдикай цIийи са гаф ван хьанай…!
Пакадин юкъуз, алим, зи иранстха Илагьиддинан фотоаппаратни хъуьчIуьз вегьена, зун Етим Эминан ватан Ялцугъиз рекье гьатна. Кьасумхуьруьн майдандал регьимлу инсанри заз винелди хъфидай инсанар ва машинар акъваздай чка къалурна. Рагъдандихъ Ялцугърин хуьруьз агакьай зун а чIавуз Етим Эминан кIвалера яшамиш жезвай адан стха Меликан хтул Муьгьуьдинан хва Меликов Эминани адан къалин хизанди хушдиз кьабулнай. Сифте танишвал гайидалай гуьгъуьниз вич 1927-йисуз дидедиз хьайи, Етим Эминан тIварунихъ галай колхоздин седривални авур Эмина лугьузва: “Играми мугьман, вун Самур дередай шаирдин кIвализ атанвай пуд лагьай кас я. Валай вилик ина Агъалар Гьажиев ва Къияс Межидовни хьана…”
Сифте йиф за Етим Эминан кIвал яз гьисабзавай, адан цларал кхьинарни авур кIвале акъудна. Ина йифди за авур кьван фикиррин сан-гьисаб авачир. Залзаладин фалакатдик чкIанвай Ялцугърин хуьре анжах тек-туьк кIвалер сагъдиз амай. Абурун жергедай яз — Етим Эмина вичин гъилералди эцигайбурни. КIвалерин кьвед лагьай мертебадин ачух айвандихъай, лап яргъай цIарцIар гуз, Базар-Дуьзуь дагъ аквазвай. На лугьуди, а дагъдилай къарагъай шавгьар шаирдин кIвалерихъ галукьзава. Хуьруьн вилик квай сурара Етим Эминан сурал жуваз чидай дуьани кIелна, анал кIватI хьанвай инсанрин шикиларни яна, зун Етим Эминан дидедин ватан тир КIахцугърин хуьруьз рекье гьатна. Ина зун, пак Къуръандин арадай акъудна, араб гьарфаралди кхьенвай шиирар вилерал накъвар алаз кIелзавай агъсакъалдихъ галаз таниш хьана. Ада са къатда тикрарзавай: “Ибур Эмина вичин гъилералди кхьенвай илагьияр я…” КIватIал заз пишкешун тIалабайла, агъсакъалди ам тадиз Къуръандин юкьва чуьнуьх хъувуна, им жедай кар туш лагьана…
Кьвед лагьай йифиз Меликов Эмина заз вичин аманеви — чIехи буба Меликан стха Етим Эминакай гегьенш суьгьбетар авуна. Стхайрин арада гьич садрани зидвилер тахьайди къейдна. Абур вири уьмуьрда дуствилелди яшамиш хьана. Садрани Эминаз етим лагьайди туш. Халкьдин арада ам Мегьамед-Эмин хьиз машгьур тир. Етим Эмин ада вичиз кьабулнавай тахаллус тир. Шад жедай кар мадни ам тир хьи, Меликов Эминаз шаирдин хейлин эсерар хуралай чидай ва шаирдикай печатдиз акъатнавай малуматрин гъавурда ам авай.
Пакад юкъуз зун Етим Эмина чирвилер къачур Кьеанрин хуьруьз — Туькезбанан ватандиз рекье гьатна. Хуьр аквадай къацу тепедал са герен эглеш хьана, за а кардикай фикир ийизвай хьи, белки, гьа инлай Хважа эфендидин медресадиз чирвилер къачуз физвай Эмина, яхулви къелечиди къеле яна, лацу жив хьиз авунвай кварни къуьнуьхъ акална, хуьруьн патав гвай еке къванцин кIаник квай булахдал физвай Туькезбан вилив хвена жеди…
Кьеандал заз Хважа эфендидин чкIанвай медресадин бинеяр акуна. И хуьруьн, гьакI Бигер хуьруьн агъсакъалри заз Хважа эфендидин хва Агъа-Мирзе эфенди рагьметдиз фейи дуьшуьш, гьакI Туькезбанакайни суьгьбетар авуна. И хуьрерай эхвичIна, зун Кьасумхуьрел хтана. Инай Аламишедиз (гилан Эминхуьр) рекье гьатай заз Къурбан-Исмаил муаллимдикай юлдаш хьана. Ада заз Етим Эминахъ азербайжан чIалал теснифнавай шиирарни авайди лагьана ва са шумуд куплет хуралайни кIелна.
Аламишеда зун Етим Эминан хтул Ярагьмедахъ ва адан маса багърийрихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Абурун виридан шикиларни яна. Етим Эминан 160 йис тамам хьайила, за адаз талукьарнавай риваятар шикиларни галаз “Лезги газетдин” 10-нумрадиз акъуднай. Абур кьилди ктаб яз чап авуникай, гила 20 йис алатайла, суьгьбет кватайла, Дагъустан Республикадин халкьдин шаир, бажарагълу илгьамдар Арбен Къардаша лагьана: “Етим Эминан тема садрани геж жедайди туш. Ам гьамиша рикIел хьана, ктабарни датIана чапдайни акъудна кIанзавайди я…”
Саки 35 йисуз хъуьчIуьк журналистдин блокнотни кутуна, зун зи кьисметди Агъул райондин Буршагърин (агъулар), Хив райондин КьуштIил дередилай, Табасаран райондин хейлин хуьрерилай цIар илитIна, Рутул райондин Агъа КIатрух (азербайжанар), Аракул (яхулар), Ихрек (рутулар), Мишлеш (цIахурар) хуьрерилай хкечIна зи гуьзел ватан Самур дередин, гьакI Куьре патан хуьрера къекъуьрна. Анрин баркаллу рухвайрикайни рушарикай за очеркарни макъалаяр, документрал асаслу повестар еке тиражрин яцIу ктабар кьван кхьена. Къе лагьайтIа, ЧIехи Аллагьди вилерин ишигъдикайни магьрумна, маса залан азарарни гана, закай кIвалин дустагъ хьанва. Анжах зи кьил, мез сагъ, рикI ачух, руьгь экуь яз ама. Зи рикIи ва руьгьди за винидихъ лагьай кьван чкайра сейр ийизва ва зи вилик, чпин рикIер хьиз, суфраярни ачухай иесийриз ва абурун кайванияр тир мегьрибан дишегьлийриз икрамзава. Сифте нубатда, лезги халкьдин шииратдин бине кутур классик Етим Эмин яшамиш хьайи, ам къекъвей чкайризни…
“Шарвили” эпос (инал, ам майдандиз ахкъудна, гьар йисуз къейд ийизвай ва адан тIварунихъ галай берекатлу фондни тешкилнавай жумарт хва Имам Яралиеван тIварни кьун кутугнава), къагьриманрин къагьриман, игит хва Гьажи Давуд, руьгьдин азадвилин, женгинин кьиле хьайи Ярагъви шейх Мегьамед, адан хтул, машгьур арифдар Алкьвадар Гьасан эфенди, милли шииратдин нурлу гъетер Етим Эмин, СтIал Сулейман ва маса ксарни дуьньядиз гайи Лезги чилин векил хьунал зани рикIивай дамахзава.
Играми ватанэгьлияр! Хайи веледди зи келимаяр, компьютердал басма авуна, квев ЦIийи йисан вилик агакьаруникай менфят къачуна, заз квехъ цIийи йисуз цIийи агалкьунар, кьилел ислягь, михьи цав хьана кIанзава. Къуй Худади квез бахтар, берекатар, сагълам уьмуьрар гурай! Куь рикIе авай михьи вири мурадар кьилиз акъатрай!
Казим Казимов, писатель
