И макъала кхьиниз зун и мукьвара чи телевиденидин кьилинбурукай тир “Россия 24” ва “ОТР” каналрай раиж авур кьве жуьредин са хабар я. Сада (“Россия 24”) цIийи хабаррик кваз лагьайвал, чи уьлкведа алай вахтунда “82 процент агьалийри чеб бахтлубур яз” гьисабзавалда.
Муькуьда (“ОТР”) “Отражение” программадай къалурайвал, чи уьлкведа саки са пай агьалияр «яшамиш хьунин агъа кIанин цIарцIел» ала. Иллаки чи гзаф хуьрерани гъвечIи шегьерра яшамиш жезвай агьалийрин гьал агъузди я: кар-кеспидик квач, чиликай менфят къачуз жезвач, яшамиш хьуниз сифте герек шартIар-рехъ, газ, медицинадин къуллугъ, почта, алишвериш авач…
Яраб, лугьузва за, и кьве каналдикай гьим гьахълу ятIа?
“82 процент вучиз “бахтлубур” ятIа, вири 100 процентни бахтлу тахьана?” суални къвезва. ГьикI лагьайтIа, “коммунизмдиз”, “социализмдиз” ваъ лагьайдалай кьулухъ чи “перестройщикрини” “прихватизаторри” — цIийи “демократри” “инсандин чин” алай общество туькIуьрзавайди я лугьуз, 30 йис алатнава. Аквар гьаларай, и девирда къазанмишай “агалкьунрин” нетижаяр кьунин лазимвал арадал атанвайди хьиз я. Дугъриданни, кьил алатнавай суьруь хьиз, чи общество азад “базарди” гьинихъ тухузвайди ятIа?..
30 йис вилик “прихватизаторрини” “перестройщикри” чун вири вилеризни такур “бахтарив” агакьун заминламишзавай. Гила?..
Зи хиял жуван хуьрерани районра арадал атанвай гьаларал физва. Гьуьлелай гатIунна, лап дагъларин кукIушрал кьван фейитIани, чаз асул гьисабдай аквазвайбур буш хьанвай хуьрерни, къалгъанри кьур чилерни, чкIанвай муьхцерни, гадарнавай карханаярни ичIи хьанвай кимер я.
Яшайиш амай, чан алай чкаяр хьиз анжах районрин центраяр, вири къуллугъар гьанра авайвиляй, шегьеррани анжах базарар, вирибуруз гьанай кIвалахни фу кIанзавайвиляй, аквазва.
КIвалахдик кваз, мажиб къачузвай агьалийрин кьадардиз ва дережайриз къимет гайитIа, аквазвайвал, чина чиновникарни депутатар гзаф хьанва. Къанун-къайда хуьдай органра, кьушундин частара авайбурукай зун рахазвач. Белки, “бахтлубур” яз гьисабзавай 82 процент гьа жергейрин векилар ятIа?
Вузар акьалтIарзавай 82 процент жегьилривай чпи къачунвай пешедай кIвалахиз жезватIа? Чи биржайриз фикир гайитIа, ахьтин таъминвал жагъидач.
Гила “самозанятый” лугьудай гаф майдандиз вегьенва. Гьарда вичи-вичиз са жуьре кьил хуьнин рехъ жагъуриз алахънавай ксар налогриз къабилбурун жергейра гьатда. Бахтлубурун жергейра?..
“Бахт” гафуниз чи словарра ихьтин баян ганва: 1) уьмуьрдал лап вини дережада разивал ийиз жедай гьисс. “ХупI шад, хуррам тушни вун ви бахтунал”, Е.Эмин, “Билбил”. 2) Агалкьунар, рикI шадардай кIвалахар. “Акьул, гъейрат течир касдиз ВацIар хьиз бахт хьунухь вуч я…” Е.Эмин, “Гьажимурад эфендидиз”.
Инал гъанвай баянрай аквазвайвал, уьмуьрдал лап вини дережада разивал ийизвай, я тахьайтIа, гьакьван рикI шадардай кIвалахар, агалкьунар авай агьалийрин кьадар чи обществода эгер 82 процентдив агакьзаватIа, им, дугъриданни, кьетIен агалкьун я!
Амма гьакъикъатди масакIа фикириз тазвайди винидихъ лагьанва.
Зи рикIел жува «перестройкадин» лап къизгъин вахтунда кхьей “Гачалан бахт” шиир хквезва:
Бахтлу ялда Гачал хуьре виридлай.
Адлу ялда Гачал хуьре виридлай.
Гъилел даим къабар ала Гачалан.
Къулал даим чIатIар ала Гачалан.
Вич хайи югъ чидачалда гьич адаз.
Савкьатарни гъидачалда гьич адаз.
ЯтIани кас рази ялда кьисметдал
Ерли шакни гъизвач вичин къиметдал.
Гачалаз руш кIан хьаналда къуншидин.
Ам, лагьайтIа, чуьнуьхна са авчиди.
Гачала дуст кьуна чпин магьледай.
Амни фена экъечIна и уьлкведай.
Фена Гачал газарар кIанз базардиз.
Газарар гвай кас кьеналда азардик.
Гачал регъвел фена, гъуьр кIанз марж ийир.
Ам, лагьайтIа, кьунвай сада, раж ийиз.
Кьел кIанз фена Гачал садра туьквендиз –
Кьел авахьна вири кьифрен тIеквендиз!
Яд хъваз дагъдин вацIал фейи Гачалаз.
Акуна: яд акъвазна, къум хчала!..
КIвал эцигиз кIан хьайила, кIвач хана.
Амай крар вири санлай тIач хьана.
Гила кIани затIни амач Гачалаз,
Гьич пIапIрусдин кьатIни амач Гачалаз.
Къурхуни туш кIвал атIана тухунин –
Вири девлет ква са куьгьне рухуник.
ИкI гьар жуьре дердийрикай азад яз
Къекъвезвайди Гачал хуьре тек сад я!
Гачал ях я, бахт датIана шивцелла.
Вири – кIвале, Гачал даим къецелла.
Вири – ксуз, Гачал анжах кIвачелла.
ЯтIани кас вирибурун мецелла.
Ава гьатта адал рикIяй пехилбур,
Гачалан бахт жагъич лугьуз, сефилбур…
Ихьтин крар ийир кьадар тупIалай,
Жувни гила элкъвей хьиз я Гачалаз…
1990
(“Къенин югъ”, Махачкъала, ДКИ, 1993-йис, 6-7-чинар).
“Гачал ях я, бахт датIана шивцелла…” И гафари, зи фикирдалди, чи гьакъикъат гьихьтинди ятIа, хъсандиз лишанламишзава. Гачалан гьалдиз гъанвайди жуьреба-жуьре аяндаррини уюнбазри, лутуйрини угърийри алдатмишнавай, гьамиша чи законрин гьахълувилихъ инанмиш яз яшамиш хьайи адетдин халкь я. 30 йис алатайла, гила садани чин кьун тавуна, тестикьарзава: чина уьлкведин вири девлетар ва мумкинвилер 10 процент олигархрин, чебни асул гьисабдай къецепатан уьлквейрин гражданвал къачунвайбурун гъиле тунва. 90 процентди абуруз къуллугъзава, яни 10 процентдин хушунилай аслу яз яшамиш жезва.
Ина 82 процент бахтлубур хьун?..
Гьахълу гаф къизилдилай багьа я лугьуда. Гзафбуруз а гаф лугьун четин хьайиди я. Амма таб тавунни, заз чиз, кьегьалвал я. И жигьетдай Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, СтIал Сулейман хьтин арифдарри кьур рехъ игитвилинди яз гьисабиз жеда. Урусрин классик Некрасова вичин вахтунда “Урусатда вуж хъсандиз яшамиш жезва?” (“Кому на Руси жить хорошо?”) поэма кхьенай. Акунай хьи, садни, гьатта варлу помещикни хъсандиз яшамиш жезвач. Вирибурухъ са гьихьтин ятIани бахтсузвал ава. Анжах бахт патал женгиник экечIзавайда вич хъсан яшамиш жезвайди яз гьисабзавай.
Чи общество, икьван тарихар алатайлани, гьа чIавандалай са артух виликди фенвайди хьиз туш. Яни “перестройщикри” ва абурун амадагри чун гьакьван кьулухъди чIухгурди хьиз я заз.
Тарихдин гьалкъаяр сад-садахъай галудайла, а рехъ (зунжур) сагъди яз амукьдани? Ина вуж бахтлу, вуж бахтсуз ятIа, гьикI кьил акъуддайди я?.. И суал заз гьахьтин информация чукIурзавай СМИ-рин векилрин виликни эцигиз кIанзава. Дуьз гаф лугьуз жезвачтIа, таб кьванни ийимир. Пехъериз лифер лугьуналди крар бажагьат виликди фида…
Мердали Жалилов
