Къадир  Наврузович  Рамазанов  чи лезги шииратда садазни тешпигь тушир, вичин хсуси хатI, ху­дожественный такьатрин алем арадал гъайи  авторрикай сад я. Мумкин­ я заз лугьун: вучиз ада ктабар гзаф акъуднач? Гьа имни тешпигьсуз кар я: шаир Къадир, заз чир  хьайи­вал, садрани тади къачун тавур, я санални вичин лавгъавал къалур тавур чIалан устад тир.

Адан вахт чи милли литературада яшлу несилрикай Дагъустандин халкьдин шаирар тир Хуьруьг Та­гьира, Шагь-Эмир Мурадова, машгьур лирик Шихнесир Къафланова, тIе­би­атди вичиз манияр теснифунай кье­тIен пай гайи Абдул Муталибова, жегьилрикай — гуьгъуьнлай Дагъустандин халкьдин шаирвилин тIвар къачур Байрам Салимова, СтIал Су­лей­манан премиядин лауреат Алирза Саидова, сатирик Жамидина, философиядин дастанарни драмаяр  яратмишай Ибрагьим Гьуьсейнова, хейлин маса тIва­рари чпин гелер кутурди тир. Гъетерин и кIапIалда Къадир Рамазановахъ вичин чка хьун несилри рикIел хуьдай делил я. Чав адан гъиликай хкатай “Самур, зи Самур”, “Баркаван­ Самур”, “Зи манияр” ктабар, “Дус­тарикай дустариз зи”, “Зи дагъ — аран”, “Партизандин диде” поэ­маяр, цIудралди шиирарни манияр, очеркарни фельетонар, маса эсерар гума.

Ада вичин саки вири яратмишунар хайи чи­лиз, дагъларизни арандиз, Самур вацIуз, адан къерехра яшамиш жезвай баркаллу багъманчийризни уьзуьмчийриз, саларбанризни малдарриз, Куьредин “къумрал рушаризни” кар­тар хьтин кье­гьал рухвайриз бахш­на. Вичин­ ша­ирвилин бахт ва тахт Лезги чили, с­а­нал алаз­, цуьк акъу­дунай, адаз мани лу­гьунай акуна­.

“Зи дагъ — аран” поэмада ихьтин цIарар ава:

Зи рикI, зи цуьк, диде я куьн,

Катран, лекьрен бине я куьн,

Къагьриманрин къеле я куьн,

Зи дагъ-аран.

 

Жумарт рикIер авай уьлкве,

Кьилел гъетер алай уьлкве,

Мелни мехъер галай уьлкве,

Зи дагъ — аран…

Ихьтин пак муьгьуьббатдив ацIан­­­вай цIарар тунвай шаирдин цIи 90 йис та­мам жезва. Вич чи арада амачиз 21 йис алатнава. За гьа чIа­вуз кхьенай:

Вуч фад, вуч фад хъфена вун,

Ялав тир са, туьхвена вун,

Къадир муаллим,

Ифин алай чIалар туна,

Чаз тIаларни тIвалар туна,

Шаир муаллим.

Ваз кIандай вахъ галаз тухуз,

Чалкечиррин кьуьруькар куз,

Къадир муаллим.

Амукьна кIанз Самур михьиз,

Дагълар вуна хьана чуьхуьз,

Шаир муаллим!

Арандал на храна къаз,

Невейри чи фу тIуьна кIанз,

Къадир муаллим.

Зарбачийрин тарифарна,

Мелъуьнрин къаст зайифарна,

Шаир муаллим!..

Ваъ, хъфенвач! Хъфидай туш,

Ялав садран туьхуьдай туш,

Шаир муаллим!

13.06.1999.

Заз Къадир муаллим гьеле жу­ва 9-классда кIелзамай вахтарилай  чидай. Докъузпара ва Ахцегь рай­онар сад авунвай. Ахцегьа акъатзавай “ЦIийи дуьнья” газетдин редакциядиз зун зи муаллим, чIехи шаир Шихнесир Къафланова тухванай. Къадир Наврузович, къалин чIулав бурма чIарарин мег алай жегьил, ана жавабдар секретарь тир.

1964-йисуз за Туркменистандинни Ирандин сергьятдал, кьакьан­ дагъдин заставада къуллугъзавай. Гатун са юкъуз гьаниз Ахцегьай зи шикилни, шиирарни авай газет агакь­на. Къадир Рамазанова гьа чIа­вуз за­кай сифте яз ихьтин келимаяр кхьенвай: “Лезгистандин хва Ватандин  сергьятдал ала. Ада ви­чин­ зиринг Самурдивай гзаф яргъа­ра экIя хьанвай тIварар алачир тепеяр, вич къужахда чIе­хи авур Шал­буз дагъ хьиз, Шарвилиди хкаж­навай чIехи къеле хьиз, мукъа­ятдиз хуь­з­­ва. Сергьятдай авахьзавай Мургаб вацIу адаз, хайи Самурди хьиз, лезги манияр лугьузва…”

Ибур мегер рикIелай алудиз жедай келимаяр яни! Гьа чIавуз арадал атай алакъа чи арада шаирдин эхиримжи йикъаралди амай… Гзаф мярекатра чна санал иштиракна. Ил­ла­ки­ — за Мегьарамдхуьруьн райондин Тагьир­хуь­руьн-Къазмайрин ва Самурдин юкьван школайра кIвалах­дайла. Къадир Наврузовича а йисара райондин “Коммунизмдин гатфар” газетдин редакторвиле, хейлин йисара райисполкомдин культурадин отделдин, ахпа КПСС-дин райкомдин идеологиядин отделдин заведующийвиле жавабдар къуллу­гъар­ бегье­марна. Яни ам халкьдин де­рин къатара, гьакьван жуьреба-жуьре везифаяр вичин­ хивез къа­чунвай баркаллу рухвайрикай сад тир. Рай­он­дихъни а чI­авуз вири хиле­рай кье­тIен агалкьу­нар хьайиди ана гилани хуьзмай­ чIехи наградайри, галаз-галаз къачур са шумуд Яру пайдахди, хейлин яш­лу ксари — вете­ран­ри шагьид­валда.

Къадир Рамазанов гьакъикъат­да­ни инсанрал, дустарал рикI алай, абурун къайгъуда хьайи, датIана­ кIва­­­­­­ле мугьманар кьабулай ксарикай сад я.

“Дустарикай дустариз зи” поэма и кардин шагьидвалзавай эсер я. Ана Къубадайни Ахце­гьай тир саки 80 касдин — милли эдебиятдинни медениятдин, сиясатдинни илимдин зурба  векилрин — шаирдин халисан дустарин тIварар кьунва, абур вичин кIва­ле акунал дамахзава, абурухъ галаз рикIин сир — суьгьбетзава:

АвайтIа захъ гегьенш кIвалер, гьаятар,

За лезгияр вири кIватIдай суфрадихъ.

Къенибур я зи — шаирдин ниятар,

Анжах авач харжияр захъ -архадихъ.

Герек туш заз хазинаяр -девлетар,

Вири уьмуьр фена халкьдиз алхишиз.

Авурай заз элди вичин гьуьрметар,

Гьазур я зун адаз чанни багъишиз…

Ихьтин хва — шаир тир чи Къадир­ Наврузович! Ам гилани, вич чи арада амачирлани, чи гьарайдиз гьай жезвайдал шак алач. Шаирдин гьиссерин нев садрани рекьин тийирди, рекъин тийирди я!

Куьре, Къуба санал хьурай, шад хьурай.

Фу бул хьурай халкьдин лацу  суфрадал.

Лезги чилел са кIваликай къад хьурай!

Пехил жемир гьич са касни чарадал…

Ингье ада, игит Шарвилиди хьиз, чаз тунвай эверун — эбеди ве­си. Ри­кIе­лай алудиз те­жедай кесерлу мани…

Мердали Жалилов

Агъадихъ чна Къ.Рамазанован кьве шиир кIелзавайбурун фикирдиз гъизва.

* * *

Цуькверивай жузуна за, жузуна:

Атаначни куь патав зи кIаниди?

Куьз фена ам квел кьил чIугун тавуна,

Я жал адан къайгъу гьакьванчIехиди?

 

Циферивай жузуна за, жузуна:

Куьз ийизва куьне цавар мичIи чаз?

КIвадра марфар, акъвазмир акI дакIуна,

Хъсан бегьер гудайвал хьуй чили чаз.

 

Рекьеривай жузуна за, жузуна:

Гьикьван фена далудлай куь рушар цел?

Девришарни, шейхерни квез акуна,

Вучиз хуьзвач куьне абрун кIвачин гел?

 

Гъетеривай жузуна за, жузуна:

Куьне гьикьван экв къурзава Чилел чи?

АкI я хьи заз, цавун перде къазунна,

Къвез кIан я квез мугьманвилиз гъенел зи.

 

Вилеривай  жузуна за, жузуна:

Хуш яни квез зи дагъларин  уьруьшар?

Тух жезвач куьн агъзур сефер акуна

Зи юрдарин, зи гатфарин нехишар…

* * *

Бязибуру синихарда къавахрин,

Бегьер тегъир сивинсузар я лугьуз.

Къацу тарак, кьилел алай булахдин,

Ярдихъ галаз къугъвазва зун гьар юкъуз.

 

Чехирдикай гзаф махар чида заз,

Низамиди ам шуьрбетдив гекъигна.

Ви бахчадин няметар мус гъида заз,

Хъфизва зун мад яргъалай килигна.

 

Минет я ваз вил ямир зи пенжердиз —

Аквадач зун нехиш алай шуьшедай.

ЭкъечI кIвализ, аквадайвал иердиз,

Авач са кар, валлагь, чавай тежедай.

 

Ша, вахъ галаз рагъ атурай кIвализ зи,

ХъуьтIуькай заз гатфар ая атана.

Ша, ашкъидин хьелер гьахьрай рикIиз зи,

Ша, кьежизва вун марфади гатана…