Дагъустандин литературадин классик, халкьдин шаир Стlал Сулейманан зурба эсерар, виринра хьиз, Азербайжандани чlехи гьевесдив кlелзава. Стlал Сулейман акьулдалди, кьилелай кlвачелди, фикирралди,краралди,образрин бинедалди тек са лезги халкьдин шаир яз гьисабна кIандач. Ам шаир- интернационалист я. “За шиирар анжах жуван чIалалди лугьузватIани, зун я лезгийрин, я Кавказдин шаир туш, зун Советрин шаир я.  Эхир кьиляй  вирибуруз СтIал Сулейман хьана зун”. ИкI  лагьай шаир вичин гзаф эсерра са миллетди маса миллетдиз азият гунин, жуьреба-жуьре инсафсузвилер авунин аксина экъечIна, халкьарин дуствилин месэла къарагъарна ва ам мягькемаруниз гилани эвер гузва.

Ингье “ Чи къуват ” шиир:

РикIин къеняй вич чав дустав,

Дяве авач я чи адав.

Баку, Тифлис, гена Москов,

Мад Ленинград ава чаз.

Маса са шиирда халкьарин чIехи дуст Сулеймана икI лугьузва:

Камаллу яз кхьей цIарар,

Чи дуствилин селлер-вацIар,

Табасарандилай КцIар

Мензилдин къастар атана.

CтIал Cулеймана вичин уьмуьрдин кьве йис Азербайжандин чIехи шаир Низамидин ватан Генже­да акъудна. “Зун са кьадар масадбурни галаз Ген­жедиз фена. Кьве йисуз кIвалахна за и биянар хкуддай чкада, тухдалди недай затI авачиз яшамиш хьана, цIаяр атана ва, эхирни, къатламишиз та­хьана, зун анай катна. Генжедай зун, гьикI ятIани зи рикIел аламач, Самарканддиз акъатна. Ана са шумуд йисуз депода за чернорабочийвиле кIва­лахна. Ахпа са йисуз кьван за Сыр-Дарья вацIал эцигзавай  муькъвел кIва­лах­на. И йисара заз гзаф крар акуна ва гзаф крар чир хьана. Амма заз чир хьайи асул кар ам тир хьи, кIвалахдай кесибдиз, рабочийдиз виринра сад хьиз четин тир: жувавай жу­вакай катиз жедач, кесиб инсанар Сыр-Дарьядал ва Агъа СтIал­дални — вирина сад хьиз, бедбахт тир. АкI хьайила, заз кIвализ, ватандиз хъфиз кIан хьана. Амма пул тIимил гумай, зун Бакуда амукьна ва са гужуналди наф­тIа­дин буругъра кIва­лахал акъвазна. Ана кьве йисуз кьван кIва­лахна. Гьамиша кьенятдал яшамиш хьана, эхир са гужба­ладалди са тIи­мил пул кIватIна, кили­гай­тIа, закай къанни цIуд йиса авай, чуру квай итим хьанва, зун кьуьзуь жезва. Килфетдин иеси хьана кIанда, эвленмиш хьана  кIанда! А заманада им кесибдиз гзаф четин кар тир. Амма зи уьмуьрда сифтени-сиф­те и сеферда зи бахтуни гъана. Заз са касни ава­чир етим руш жагъа­на. За ам къачуна, зун гьа­­миша хуьре амукьна”. (“Жувакай ихтилат” эсердай)­.

1926-йисалай СтIал Сулейманан шиирар “ Да­гъустандин кесибар” газетда азербайжан чIа­лалди акъатиз башламишна. И ва лезги чIалан маса шиирра шаирди дагъви кесибрин уьмуьр, дуланажагъ, дердер-гъамар ачухарзава, кулакрин азгъунвилер, чеб дустар яз къалурзавай, амма гьу­куматдин кIвач эгъуьнзавай “тапан коммунистар” негьзава. “Шаир, эгер мейит туштIа, кис жедач”, гьавиляй лагьайди я Сулеймана. Сулеймана, гъиле гьакимвал авайбуру кичIерар кутуна­тIани, гуьгъуьна гьатнатIани, абур русвагьдай шиирар кхьена:

Я стхаяр, пул авайдаз

Начаник уртах хьана хьи,

Вичихъ девлет бул авайдаз

Кесибар алчах хьана хьи.

Яргъал йисара Кавказдин, гьакIни РагъэкъечI­дай патан ва Юкь­ван Азиядин халкьарин уьмуьрдихъ, дуланажагъдихъ, культурадихъ галаз мукьу­вай таниш хьун, азербайжан чIал чирун Суле­манан кьисметда чIехи файда хьана. Ни­замидин, Физулидин, Фирдоусидин, Насимидин, Навоидин, Жамидин эсерри адан кьатIу­нар артухарна, поэтикадин алем гегьеншарна. АгъастIалви арабист алим М.Садыкъиди къейдзавайвал, Сабиран “Малла Несреддин” журналда чап жезвай шииррихъ галаз таниш хьуни Сулейманан сатирадиз гужлу къуват гана, адак азадвилин зурба руьгь кутуна. И руьгьни намус, гъейрат, адалат патал женг чIуг­вадай яракьдиз элкъвена­.

Дагъустандин халкьдин шаир Абутlалиб Гъафурова ва машгьур алим Эффенди Капиева къейдзава хьи, Стlал Сулейманаз азербайжан чIал чидай ва фасагьатдаказ рахадай. “Са кьве гаф Сулейманан азербайжан чlа­лакайни рахун лазим я, — кхьенай лезги пи­сатель Межид Гьажиевани. — Им виликди, кlел тавур азербайжанвияр рахадай мецин чlал я, вични азербайжанви тушир, анжах азербайжанвийрин арада са кьадар вахтунда яшамиш хьайи лезгидин чlал я”. СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрна­вай ва Межид Гьажиева лезги чIалаз элкъуьрнавай “Колхоз” шиир:

Атайла зул, фад цуз тумар,

Зани куьмекда са кьадар

Галаз хьуй квехъ агрономар,

Чира кардин тегьер, колхоз.

 

Фад къарагъна гьар пакамахъ,

Крар вилик ракъуз алахъ.

Чи цIийи багъ фикирда яхъ,

Битмишара бегьер, колхоз.

1934-йис. Чими августдин варз. Москвадин Со­юздин КIвалин Колонный залда Вирисоюздин советрин писателрин I съезд кьиле физва. Ина  вири мугьманар  СтIал Сулейманаз дикъетдивди килигзава. Хъицикьдин чIехи бармак ва куьгьне чухва алаз, Президиумда Горькийдин патав ацукьнавай простой дагъви СтIал Сулеймана съезд азербайжан чIалал тебрикнай, речдин эхирдай ада азербайжан чIалал шиирни кIелнай:

Съезддиз эверай лишан

Агакьна шад хабардин ван,

Стlал шаир Сулейманан,

Дуьм-дуьз иниз атана зун.

А.Суркова урус чIалаз элкъуьрай ва А.Безыменскийди кlелай шиир куьтягь хьайила, залда гурлу капарин ван гьатна.

Шаирди вири съезддиз еке эсер авуна. М.Горь­кийди СтIал Сулейманаз — и кlел-кхьин тачидай  бажарагълу, акьуллу кьуьзуь касдиз “XX виш йисан Гомер” тIвар гана.

Чlехи шаир 1937-йисан 23-ноябрдиз рагьметдиз фена. Азербайжандин халкьдин шаир Усман Сарывеллиди кхьенай:

А ви гапур хьтин хци гафари

Душмандин фронтар кукIварна, тергна.

Гатана  девирдин марфар, харари,

Лугьумир, ихтияр, са ашукь кьена.

 

Амма шехь тавурай дагъви стхаяр,

Шаирдиз дерт авач вич кьейитlани.

Ктабар — тунавай къиметлу паяр,

Халкьдин хуш аваз, эбеди мани.

Шаирдин яратмишунар Азербайжанда чируникай фикирдайла, зи рикlел халкьдин шаир Самед Вургъунан цIарар къвезва:

Шадзава чун Сулеймана,

ЧIарар рехи ашукьди.

Билбилди хьиз, мани лугьуз,

Заманадиз талукь тир…

Литературадин рекьяй ахтармишунар авур А.Алиханован гафариз къуват яз, за тик­рарзава: гьакъикъатдани шаир СтIал Сулеймана чи милли литература вичин гуьтlуь сергьятрай акъудна. Вирисоюздин кlелзавай­бу­рухъ агакьарунал атайла, адав къведайди хьанач. Адан поэзиядин жавагьи­рри, атирлу цуьквери чпел чIижер желбдайвал, стха халкьарни цIудралди литературайрин векилар­ вичел желбна. Шаир Самед Вургъунани садлагьана тlвар патал СтIал Сулейманаз вичин шиир теснифайди туш. Яратмишунрин чагъиндавай сифте йи­са­ра ам Стlал Сулейманан яратмишунрихъ галаз­ мукьувай таниш хьанай ва эхирни ам “XX асирдин­ Гомераз” гьейранвилелди чlал кхьиз эгечI­най. Идан  кьилин себеб вуч тир? Стlал Сулей­ма­нан ярат­ми­шунриз Азербайжандин литерату­рада­ ганвай къиметдай и суалдиз жаваб гуз же­­да: ам са лезги халкь­дин ваъ, саки вири халкьарин шаир яз хьана­. Ам ин­къилабдин гьерекатдиз руьгь гузвай, партия­дин идеалриз вафалу асул советрин шаир яз хьана­.

Сифте яз Стlал Сулейманан шиирри Азер­­байжандин кlелзавайбуруз Усман Сарывеллидин ва Телет Эюбован таржумайрин нетижада чпин нур­лувал­ гана. Гуьгъуьнин йисара адан поэзиядин туьхуьн тийидай цIал республикадин тIвар-ван авай шаир Гьуьсейн Куьрдогълу, С.Рустам, Самед­ Вургъун хьтин бажарагълу литераторар желб хьана. Абур “XX асирдин Гомеран” шиирар таржума авуналди сер­гьатламиш хьанач. Тlвар къунвай ша­ирри шаир­дикай, адан уьмуьрдин чинар къалурза­вай цIудрал­ди публицистикадин макъалаярни ча­ра-чара га­зетра ва журналра чапна. 1959-йисуз Ба­куда чапдай­ акъат­навай “Дагъустандин литературадин антология”­ ктабда чlехи Сулейманан яратмишунри гегьенш чка кьазва.

Азербайжандин школьникар ва вузра кlел­завай студентарни, Стlал Сулейманан яратмишунрикай хабар хьунал атайла, бахтлубур я. Икl, вини класс­ра кIелзавайбур адан яратмишунрихъ галаз литературадин хрестоматиядин куьмекдалди таниш жезва. Азербайжан чIалал вузрин гуманитарный факультетрин студентар патал 1966-йисуз чапдай акъатнавай профессор Панагь Халилова кхьенвай­ “СССР-дин халкьарин литературадин хрестоматия” ктабда лагьайтIа, Стlал Сулейманакай, адан яратмишунрикай кутугай малуматар гьатнава.

Къейдна кIанда хьи, Азербайжандин тlвар­-ван авай хейлин литераторар Стlал Сулейманахъ галаз кьилди таниш яз хьана. Азербайжандин халкьдин шаир Сулейман Рустама и барадай кхьизва: “Москвада кьиле фейи СССР-дин писателрин I съездда зун СтIал Сулейманахъ галаз мукьувай дуст ва таниш хьанай”.

Стlал Сулейманаз, адан яратмишунриз, 1930-йисалай башламишна, Азербайжандин литературада­ къимет гунин кар къени баркаллудаказ давам жезва­. Эхиримжи йисара и кардал Исмаил Солтан, Гье­биб Бабаев, Гьидаят Эфендиев, Теймур Агь­медов, тIвар-ван авай шаир Наби Хазри машгъул хьана. Чlехи шаирдикай тIварар кьунвай авторри кхьена печатдиз акъуднавай публицистикадин макъалаяр Азербайжандин кlелзавай­бурун руьгьдин эменнидиз элкъвенва.

1994-йисуз Бакуда M.Магомаеван тlвару­нихъ галай Азербайжандин госфилармонияда СтIал Сулейманан125 йисаз талукьарнавай шадвилин вечер  хьана. Ам Азербайжандин культурадин минис­терстводи, писателрин союзди, “Самур” Милли меркезди тешкилнавайди  тир.

Вечерда писателрин союздин председатель Анара, “Самур” Милли меркездин седри профессор­ Али Мусаева, Азербайжан-Да­гъустан тешкилатдин регьбер, профессор Па­нагь Халилова, шаир К.Келентерова, Къаби­ла, журналист Седакъет Керимо­вади, устад шаирдин Дагъустандай атанвай  хтул Лидия Стальскаяди, Кцlар райондин исполкомдин башчи И.Амирова ва масабуру иштиракна.

Вечердин эхирдай 1957-йисуз Жафар Жа­барли­дин тlварунихъ галай Азербайжандин киностудияда­ профессор Рза Тегьмасибан руководстводик кваз С.Сулейманакай арадал гъайи “Мани икl туь­кlуьр­зава” тlвар алай художественный фильм къалурна.

Йисар, вахтар къвез алатзава. Замана ва девир дегиш жезва. Ятlани Азербайжанда Стlал Сулейманан жавагьирар хьтин чlала­риз авай кlани­вал, итиж тlимил хьанвач, акси яз, къвердавай ар­тух ва гужлу жезва. Вучиз лагьайтlа, Шагь дагъдилай кьакьан, Каспийдилай дерин шаирди элдин, жемятдин рикlяй яд хъванвайди я. Азербайжанда шаирдин тIварунихъ куьчеяр, карханаяр гала.

Стlал Сулейман хьтин гьакъикъи шаир, адан асул поэзия са чlавузни рекьидач, эбеди яшамиш жеда.

Гьасан Хасиев, Азербайжандин писателрин союздин член, республикадин культурадин лайихлу работник