Макъаладин кьил яз гъанвай гафара ХХ асирдин 30-40-йисарин лезги эдебиятдик вичин пай ­кутур, чи меденият вилик финиз еке таъсир авур  ­Балакъардаш  Султанован  уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ ава.

Б.Султанов 1912-йисуз Куьре округдин Агъа Хъартасрин хуьре дидедиз хьана. Адан диде Бисен Агъа СтIалдилай тир. Вичин итим жегьилзамаз кечмиш хьун себеб яз, Бисен гъвечIи гадани гваз бубадин кIвализ Агъа СтIалдал хтанай. Са тIимил вахтни алатнач, Би­сенни рагьметдиз фена, Бала­къардаш етим хьана.

Хци кьатIунар, хуш къилих авай дирибаш гадади туькьуьл уьмуьрдин вилик ажузвалнач. Халуйрин кIвале ада, малар хуьз, майи­шатдин маса кIва­лахар ийиз, ­гьалалдин фу нез хьана. Бала­къардашан имийрини етим гададин кьадар-кьисметдикай фикир ийиз хьана. Адан ими Брегьима Бала­къардаш Дербентда яшамиш жезвай вичин дуст Али-задедин кьилив тухвана. Ина Бала­къар­даша вичел тапшурмишай гьи кIвалах хьайитIани (кIа­расар кукI­варун, яд гъун, малариз­ килигун…) гьевесдивди тамамариз хьана. Али-задеди хва Саидахъ галаз Балакъардашни вичин хар­жидалди мектебдиз кIелиз ра­къурна.

Мектебдилай гуьгъуьниз Балакъардаш Дербент­дин педтехникумдик экечIна. Ана кIелзавай йисара лезги гада чкадин литераторар тир Къиласахъ, Агъамирзедихъ, Агьмедахъ, Саидахъ галаз гуь­руьш­­миш хьана. Абуру шаирвилел рикI алай Балакъардашаз Хайяман, Низамидин, Саадидин, Физулидин чIа­лар кIелун меслят къалурна. Чирвилерихъ къаних жегьил РагъэкъечIдай патан халкьарин классикри гьейранарнай. Ада вичини шиирар туькIуьриз эгечIна.

Педтехникум куьтягьайдалай кьулухъ Б.Султанов, пешекар муаллим яз, халуйрин ватандиз хтана. Ада Агъа СтIалдал ва къунши хуьрера сифтегьан классрин муаллим яз кIвалахна. Гьа са вахтунда жегьил муаллимди Куьре округда савадсузвал тергунин кардикни вичин пай кутуна.

ГъвечIи чIавалай яратмишунрал рикI алай Б.Сул­танов кIвалахдикай азад вахтунда вичин дуст Му­­саибахъ (СтIал Сулейманан гъвечIи хва) галаз чIе­­хи шаирдин патав фидай, адаз вичин шиирар кIелдай.

Алатай асирдин 30-йисара Б.Султанован шиирар республикадин “ЦIийи дуьнья”, Кьасумхуьруьн райондин “Колхоздин пайдах” газетриз, Махачкъалада лезги эдебиятдин кIватIалриз ва школайрин хрестоматийриз акъатиз хьана. ЦIийиз лезги эдебиятдиз атай Мемей Эфендиев, СтIал Мусаиб, Алибег Фатахов, Агъалар Гьажиев хьиз, Бала­къардаш Султановни кIелзавайбурун арада машгьур хьана.

1941-йисан июндиз фашистрин Германияди чи ислягьвал кIани уьлкведал бейхабардиз вегьена, Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайи гьа сифте йикъара жегьил шаир, халис ватанперес яз, фронт­диз фена. 1943-йисуз Балакъардаш Султанов Ватан патал женгера игитвилелди кьена. Амма  адан эсерри халкьдиз къени къуллугъзава.

Балакъардаш Султанован эсеррин кьадар са акьван гзаф туш. Къенин кIелзавайбурув виликан йисара газетриз ва ктабриз акъатай “Батрак Агьмедан кьиникь” поэма, “КIани руш”, “Майдиз”, “Гад кIва­тIуниз”, “Яру кьушундиз”, “Къизил аскер”, “Гуьзел”, “Зи вах”, “Муьжуьд мартдиз” шиирар ва “Клуб”, “Телефон”, “Вуна крар туькIуьрда, пост” шииррин къайдада яратмишнавай фельетонар агакьнава. Абурай малум жезвайвал, шаирди вичин эсерра ватанпересвилин, азад зегьметдин, бахтлу­ уьмуьрдин ва муьгьуьббатдин месэлайриз еке фикир гуз хьана. Балакъардаш гьакIни цIийи уьмуьр туькIуьрунин карда манийвал гузвай татугайвилеризни акси экъечIна. Сатирадин хци гафуналди ада фельетонра (абур лезги эдебиятда цIийи жанр тир) бюрократар, бегьемсуз чиновникар, темпелар, угърияр, гьарамзадаяр негьна, абур халкьдин вилик беябурна.

Балакъардаш Султанова дагъларин тIебиат­дин гуьзелвиликай ва мублагьвиликай кхьизва: “Къацу либас алукIна чил, Ажеб серес аквазва чуьл, Тамашналди тух жедач вил…”. Гьелбетда, тIебиатдин гуьзелвал хуьзвайбур, адахъ гелкъвезвайбур зегьметдал рикI алай, рикIерик шадвал квай, азад Ватандал дамахзавай дагъвияр я. Ада мадни кхьизва:

Чандик зарбвал, сивик хъуьруьн,

Яшайиш хкаждай хуьруьн,

Чи чуьллерай къведай ширин

Куь гьунаррин ванер сагърай.

Б.Султанова ватанпересвиликайни са шумуд шиир яратмишнава. Адан “Къизил аскер”, “Красноармеец” эсеррай аквазвайвал, шаир чи гьукуматдин къу­­ватдихъ, советрин инсанрин гележегдихъ инанмиш тир. Гьави­ляй, шаирдин фикирдалди, гьич са чапхунчидивайни “къизил аскердин” вилик акъвазиз жедач:

Яру пайдах вили цавуз

Хкажна на, къизил аскер.

Душманарин кьилер агъуз

Ийидай на, къизил аскер.

Гаф кватай чкадал къейд ийиз кIанзава хьи, Б.Султанован “Къизил аскер” шиир 1938-йисан “Колхоздин пайдах” газетдин 50-нумрадиз акъатнай.

Шаирдиз немсерин чапхунчийри, икьрарни чIурна, чи Ватандал гьужумдайди аян тир. “Яру кьушундиз” шиирда Б.Султанова чун фашистрин Германиядал гъалиб жедайди къейднава.

Яб эля тавуна чи меслят гафунал,

Нагагь душман атайтIа чи мулкунал,

Зур гуда абуруз тфенгдални тупунал,

Ийиз абур кукIвар яру  кьушунди.

Балакъардаш Султановакай хъсан шаир хьуниз, са шакни алачиз, магьир устад СтIал Сулеймана еке таъсир авуна. ХХ асирдин Гомеран меслятрал Б.Султанова амал ийиз хьана. Яратмишунрин рекьяй вичин муаллим хьайи СтIал Сулейманаз бахшна, Балакъардаш Султанова пуд шиир кхьенай: “СтIал Сулейман кьена са йис”, “СтIал Су­лейман” ва “Дагъустандин чIехи шаир”. Эгер сифте эсерда, чIалан магьир устад кечмиш хьун себеб яз, халкь “ясдин партал алаз, агъур хажалат чIугваз” къалурнаватIа, муькуь кьве шиирда СтIал Сулеймана гьикI вичин эхир нефесдалди ватандиз ва халкьдиз вафалувалнатIа раханва.

Б.Султанова “акьулдиз гьуьл хьиз дерин”, “вичиз барабар кас авачир” чIалан зурба устаддиз  адан баркаллу рехъ давамарда лагьана кьин кьазва:

Вафасузриз гайи акI зур,

Гьар са хаин авур зурзур,

Миллионралд я чун гьазур

Давамриз ви кар, Сулейман.

Шаир-фронтовик Б.Султанован яратмишунра кьетIен чка “Батрак Агьмедан кьиникь” поэмади кьазва. Ам лезги хуьрера колхозар тешкилунин месэладиз бахшнавай сад лагьай эсеррикай я. Поэмадин бинеда гьакъикъатда хьайи вакъиаяр эцигнаватIани, ам документальный эсер туш. Гьерекатар лагьайтIа, алатай асирдин 30-йисара кьиле физва. Шаирди поэмада гьакъи­къатда хьайи ксарин тIварарни хвенва…

Ватанпересвилин ва инсанпересвилин фикирралди тафаватлу яратмишунралди Балакъар­даш Султанова, чна винидихъ къейд авурвал, ХХ асирдин лезги эдебиятда кьетIен гел туна.

(Макъала гьазурдайла, Гьажи Гашарован “Лезги эдебиятдин тарих” ктабда авай материалдикай менфят къачунва).

Хазран  Кьасумов,

Лезги писателрин Союздин райотделенидин секретарь