Ватандин ЧIехи дяведин вахтунда­ лезги эдебиятдин ва медениятдин­ векилрини душмандиз акси женгера активвилелди иштиракнай. Абуру гьам яракьдалди ва гьакIни къелемдалди Ватан­ хуьн патал женг чІугунай, чпин вири гуж-къу­ват Ватан хуьниз, ягъи душман терг авуниз эвер гузвай эсерар арадал гъуниз серфнай.

Дяведин йисара лезги эдебиятда поэ­зиядин, прозадин, публицистикадин рекье­рай жуьреба-жуьре жанрайра фронтда авай аскеррин гьунарриз ва гьакIни далу пата авай инсанрин залан зегьметдиз талукь цIудралди эсерар арадал атана. И эсерра игитвал, ватанпересвал, мердвал­, викIегьвал таблигъ авунилай гъейри, гьакI­ни халкьарин дуствилин, ахлакьдин, эдебдин, инсанвилин, руьгьдин месэлайризни гзаф чка гузвай. Гьавиляй а эсерри алай девирдани чпин важиблувал квадарнавач.

Дяведин вахтунда са кьадар жегьил лезги шаирар, гьикаятчияр ва драматургар­ гуьгьуьллудаказ фронтдиз фена, дяведин­ цIаяра терг хьанай. Абурун жергедай яз, ­ча­вай Мемей Эфендиев (1903-1944), Бала­­къар­даш Султанов (1912-1943), Агъа­лар  Гьа­­­жиев (1907-1943), СтIал Мусаиб­ (1914-1943), МутIагьир Рзаханов (1906-1942), Шем­­седдин Пирогъланов (1915-1943) ва Гьемзет Эрзиманов (1913-1945) къалуриз жеда.

Гьемзет Эрзиманова дяведай мукьва-кьилийриз рекье тур чарарикай сад шиирдалди кхьенай. А шиирда ихьтин цIарар ава:

 

Вилик фейтІа, гуьлле я лагь дидедиз,

Кьулухъ фейтІа, туьрме я лагь дидедиз,

Кьилеллайди пархъул я лагь дидедиз,

КІвачеллайди хахул я лагь дидедиз!..

 

…Несибди чаз сенгер я лагь дидедиз,

Зун ватандин аскер я лагь дидедиз.

Хуьзвайди за Ватан я лагь дидедиз,

Женгера зун аслан я лагь дидедиз.

 

Шиирдин сад лагьай бендина шаирди дяведин залан шартIар, азаб-зиллет, ада арадал гъанвай мусибат къалурнаватIани, кьвед лагьай бендина ада вичин ватанпересвилин гьиссер ачухарнава, хайи Ватан хуьн паталди вич гьар са четинвилиз дурум гуниз гьазур тирди, руьгьдиз уьтквем тирди къейднава.

Лезги шаиррикай ва гьикаятчийрикай дя­ведин цIаярай-ялаврай сагъ-саламатдиз хтай­­бурни хьанай. Хузеймет Къадимов (1904-1993), Насруллагь Нури (1908-1973), Серкер Мингьажев (1912-1996), Агьед Агъа­ев (1924-2003), Къудрат Велиханов (1922-2003), Забит Ризванов (1926-1992) хьтин шаирар и жергедай я.

Яшариз, сагъламвилиз ва я чпи тамамарзавай кIвалахрин важиблувилиз килигна, дяведиз тухун тавур къелемэгьлиярни хьанай. Ахьтин ксарикай сад, гуьгъуьнай Дагъустандин халкьдин шаир хьайи, Шагь-Эмир Мурадов тир. Шаир дяведиз тухун тавунин себеб ам хуьре муаллим ва гьакIни мектебдин директор хьунихъ галаз алакъа­лу тир. А чIавуз хуьрера муаллимар гзаф кьит тир. Гьукуматди абур дяведиз финикай азад ийизвай. Гьавиляй Ш.-Э. Мурадова дяведа иштиракначир. ЯтIани, ам дяведин йисара кьиле физвай процессрикай яргъал хьана акъвазначир. Шаир, вичин къелем жидадиз элкъуьрна, душмандиз акси женгера активнидаказ иштиракиз эгечIнай.

Эгер ХХ асирдин 30-йисариз Ш.-Э. Мурадован яратмишунрин кьилин темаяр ислягь уьмуьрдикай, цIийи гьукуматдин сия­сатдикай, ада кьиле тухузвай дегишвилерикай, цIийи багълар кутуникай, заводар ва фабрикаяр кардик кутуникай, югъ-къан­давай инсанрин яшайиш хъсан хьуникай тиртIа, амма 1941-йисан июндилай шаирдин эсеррин кьилин тема дяведин тема хьа­най. И темади адан эсеррин асас мана-метлеб ва пафос тайинарнай.

Ш.-Э. Мурадова дяведин вахтунда кхьен­вай эсеррин мисал яз, чавай «Совет­рин­ аскердиз салам», «Гьуьлуьн пагьливанар», «Партизандин паб», «Красноармеецдин гаф», «Дурнайриз тапшуругъ», «Сталинград», «Пака дяведиз», «Векь язавайбур», «Кьве дуст», «Гъалибвилин чIехи сувар» ва масабур къалуриз жеда. Абура Совет­рин халкь, вири сад хьиз, душмандиз акси тирдакай, абуру тухузвай женгиникай, ягъ-ягъунрикай, дяведин далу пата авай ин­­санрин зегьметдикай, къайгъуйрикай ихтилатзавай ва гьакIни гьар садаз душмандихъ галаз мадни къатидаказ женг чIугуниз эвер гузвай.

Шаирди и темадай кхьенвай эсеррикай «Дурнайриз тапшуругъ» шиир иллаки тафаватлу я.

Малум тирвал, дурнайриз бахшнавай­ шии­рар чи поэзияда гзаф ава. Ахьтин эсерриз­ мисал яз, ТIигьиржалви Эмиралидин, Эмираслан Гъанидин, Хуьруьг Тагьиран, Ну­­реддин Шерифован ва маса шаиррин эсерар къалуриз жеда. Абурун арада Ш.-Э. Мурадован винидихъ тIвар кьур шиирдини кьетIен чка кьазва.

Шиир гъуьл дяведа авай дишегьлидин мецелай ганва ва ада гъуьлер дяведин цIаяра-ялавра авай вири дишегьлийрин фикирар, гьиссер, мурадар къалурнава. Шиирдин бязи бендериз вил вегьин:

 

Пуд йис я зи играми яр

Фена, душман ийиз кукIвар,

КIани ярдин Аслан я тIвар,

Салам лагь адаз, дурнаяр.

 

Тапшурмиша азиз ярдиз,

Женг чIугурай, игитди хьиз,

Гъалиб хьана, хтуй кIвализ,

Орденар алаз, дурнаяр.

 

Лап хъсан я лагь хизанар,

КIвалахра къалуриз гьунар,

Ава лагь вичин Зуьгьре яр

ГьакI вафалу яз, дурнаяр1.

 

Аквазвайвал, шиир авторди кIелдайбур фад гъавурда акьадай, абурун гьиссериз фад таъсирдай жуьреда кхьенва ва лирикадин игитдин гьиссер тIебии рангаралди ганва. Эсер гьа йисара Константин Симонова кхьей «Жди меня» («Зун вилив хуьх») шиирдив гекъигиз жеда. Абура кьведани дяведин вахтунин атмосфера, гьал-агьвал ва инсанрин залан кьисметар къалурнава.

Шагь-Эмир Мурадован дяведиз талукь­ шииррикай садни «Сталинград» шиир я. Малум тирвал, Сталинграддин ягъунар Ва­тандин ЧIехи дяведин вахтунда кьиле­ фейи лап къизгъин ягъунрикай сад тир. Ам 1942-йисан 17-июлдилай 1943-йисан 2-февралдалди (зур йисалай виниз) давам­ хьанай ва Советрин кьушунрин гъалибви­лелди акьалтIнай. И гъалибвал Ватандин ЧIе­хи дяведин вахтунда чи аскеррин игитвал, мердвал, кьегьалвал субутзавай лап зурба вакъиайрикай сад хьанай. Шагь-Эмир Мурадоваз и кар хъсандиз чизвай ва гьавиляйни ада и гьунардиз шиир бахшна, и ягъун­рин иштиракчийриз вичин гьейранвал малумарнай.

Шаирди къейдзава:

 

ЧIехи Сталинан

ТIвар алаз гьадан,

Тир лап авадан,

Ам хьана гьулдан,

Къведайла душман.

Къвазна гьар инсан

Чан ийиз къурбанд…

 

…Са шумуд юкъуз

Къачуда лугьуз,

Чаз кичIерар гуз,

Атайбур хуруз,

Аватна фуруз,

Кат хьана куз-куз,

Вагьшияр къудуз2…

 

Шиирдин гьар са цIарцIяй автордин ри­кIин шадвални кIубанвал аквазва.

Ш.-Э. Мурадова дяведин йисара кхьей шииррикай сада — 1942-йисуз кхьей «Партизандин паб» шиирда — чи итимрихъ галаз сад хьиз дишегьлийрини чIугур къати женг къалурнава.

Немсерин офицерди Советрин партизандин папаз зулумар, зиллетар ийизва, адавай партизанар авай чка хабар кьазва. Дишегьлидай гаф акъат тийиз акурла, немсери адан бицIи аялни яна рекьизва. ЯтIани, дишегьлиди абуруз сир гузвач, партизанар авай чка лугьузвач. Душманри ам, пака куьрсарда лагьана, подвалда дустагъзава. И хабар ван хьайи дишегьлидин гъуьл ва адахъ галаз авай партизанар куьмекдиз агакьзава ва абуру ам ягъийрин кIирерикай азад хъийизва:

 

Йиф мичIи тир, гьавани гзаф мекьи…

Ламу чилел ярх хьанвай дидед рикIи

ВучзавайтIа фикир ая куьне мад…

И чIавуз партизанрин акъатна отряд,

Тепилмиш хьана асланар хьиз абур,

Къаравул тир солдатдизни гана кIур,

Немсер авай кIвализ вегьена бомбаяр,

Гуьлле гана, авуна а чка тармар.

Гьахьна подвалдиз, рак-дакIар барбатIна,

Кьегьал диде зулумрикай азадна.

Чан хтана дидедал цIийидаказ,

Фена гьамни душманриз кьисасар кьаз3.

 

Филогиядин илимрин кандидат Айбике Гъаниевади кхьизва: «Партизандин паб» (1942) шиирда авторди немсерин офицерди партизандин паб силис авуникай кхьенва. Эсерда дишегьлидин образ советрин халкьдин, адан мягькемвилин ва руьгьдин чIехивилин лишан хьиз ганва. Хъилен ялавди кузвай душманди дидедин вилик адан аял вагьшивилелди рекьизва. Ш.-Э. Мурадова вичин шиирда дишегьлидин образ давам жезвай уьмуьрдин вилик пад кьаз тежедай къуват хьиз ганва. Азад хьайидалай кьулухъ партизандин паб тамуз, душмандихъ галаз женгина иштирак авун паталди партизанрин патав физва4».

Ш.-Э. Мурадова дяведин йисара кхьей вири эсерра Советрин халкьдин фашизмдиз нифретдин гьиссер, душманриз акси тухузвай женгинин важиблувал къалурнава. Авторди вичин ватанэгьлийриз женгерин майданра кьегьалвилер авуниз, гъалибвал къазанмишуниз эвер ганва.

Дяве куьтягь хьайи юкъуз, 1945-йисан 9-Майдиз, Ш.-Э. Мурадова «Гъалибвилин чIе­хи сувар» тIвар алай шиир кхьенай ва гьа шиирдалди шаирди вичин ва гьакIни вири Советрин халкьдин шадвилин гьиссер ачухарнай, халкьдин эрзиман мурадар кьилиз акъатун къалурнай:

 

Куьтягь хьана дяве чIехи Ватандин,

Чан хкатна вагьши, залум душмандин,

Шад я къе рикI гьар са совет инсандин,

Гъалибвилин чIехи сувар мубарак!

 

Душман чна инсаф тийиз, гатана,

Чи гьунарриз Германияд рей гана,

Умудрин югъ — шад сувар чаз атана,

Гъалиб халкьдиз чIехи гьунар мубарак!5

 

Эсерда са тIимил пафос, риторика, патетика гьатнаватIани, анжах умуми яз кьурла, ина авторди дяведин зиллетар вичин вилералди акур ва вичин хамуналди гьисс авур инсандин  тIебии гьиссер ачухарнава.

Са вахтара французрин машгьур гьикаятчи Ромен Роллана (1866-1944) «Дяведин вахтунда са йикъан къене чукIурнавайбур туьхкIуьрун патал са асир герек я» — ла­гьа­на, къейднай. Им гьакъикъат я. Дяведи дуьньядиз анжах цIаяр, ялавар, мусибатар, кашар-мекьер гъида. Кьуд пад барбатI ­ийи­да.

Ш.-Э. Мурадоваз и гьакъикъат хъсандиз чизвай. Адан фикирдалди, дяве чаравал, къакъатун, ивияр экъичун, са инсанди маса инсан терг авун, дерт-гъам, азаб-зиллет я. Авторди вичин шиирра акьван гагьди ислягьвилелди, гьалал зегьметдалди уьмуьр кьиле тухузвай инсанриз къанлу дяведи несиб авур мусибатар къалурнава.

Ш.-Э. Мурадова дяведин девирда далу пата зегьмет чIугвазвай инсанризни гзаф шиирар бахшнай. Ахьтин эсерриз мисал яз, чавай адан «Зегьметдин мани», «Азад дагъларин лайихлу игит», «Социалист зегьметдин игит Ханум вах», «Колхоздин хуьр», «Чуьлда гатун пакамахъ», «Мержанрин гьуьл» ва  маса шиирар къалуриз жеда.

Дяведин тема Ш.-Э. Мурадован яратмишунра гуьгъуьнин йисарани давам хьанай. Абура авторди уьмуьрдикайни кьиникьдикай, алай девирдикайни алатай девирдикай, ислягьвиликайни дяведикай авунвай веревирдер гьатнава.

Гьелбетда, алай девирдин критерийрай­ килигайтIа, Ш.-Э. Мурадован дяведин де­вир­­­дин шиирар художественно-эсте­тичес­­­кий­ жигьетдай са тIимил зайиф яз акун мум­­кин я. Амма абур арадал атай вахт, та­рихдин­ шартIар ва гьалар фагьумайтIа, а эсерар чеб арадал атай девир патал гьи­кьван­ важиб ва багьа тиртIа чун гъавурда акьада. Шаирдин эсеррай чаз, гуьзгуьдай хьиз, ам яшамиш хьайи девирдин панорама аквазва.

Санлай къачурла, лугьуз жеда хьи, Шагь-Эмир Мурадован дяведин темадин­ шиирар са тIимил девирдин конъюнктура, риторика, пафос авайбур ятIани, амма абур са кIусни къалпвал квачирбур, рикIин сидкьидай кхьенвайбур я. Ам чи литература­да кьетIен чка кьунвай, вичин поэзиядиз тIе­биивал, гуьрчегвал, образлувал хас тир шаир я. Адан эсеррикай са кьадарбур халкьдин мецерал эзбер хьанва. Амма, гьайиф хьи, икьван гагьди чалай шаирдин поэзия хъсандиз таблигъ ийиз алакьнавач.

Азиз  Мирзебегов,

филологиядин илимрин кандидат

                ________________________

1  Ш.-Э. Мурадов. Хушбахт Дагъустан. — Махачкъала: 1949. 42-чин.

2  Ш.-Э. Мурадов. Хушбахт Дагъустан. — Махачкъала: 1949. 40-41-чинар.

3  Ш.-Э. Мурадов. Хушбахт Дагъустан. — Махачкъала: 1949. 40-41-чинар.

4  История дагестанской советской литературы. В двух томах. Том II. — Махачкъала, 1967. 398-чин.

5  Ш.-Э. Мурадов. Хушбахт Дагъустан. — Махачкъала: 1949.