За “Лезги газетдай” жавабдар секретарь Ш.Шихмурадова чи хуьруьнви алим, гьуьрметлу Мукаил Изберович Мукаилован “Гилан заманадин Гъепцегь-наме” ктабдикай кхьенвай, адаз галай-галайвал анализ ганвай маналу макъала еке итиж авуналди кIелна. Адаз сагърай лугьуз кIанзава.
Биологиядин илимрин кандидат, РФ-дин АПО-дин член-корреспондент, РД-дин лайихлу муаллим, РФ-дин кьилин профобразованидин гьуьрметлу работник М.Мукаилован гъиликай чи Гъепцегьрин хуьруьз, адан тарихдиз ва алай вахтуниз талукьарнавай кьвед лагьай, мадни тамам пар квай ктаб акъатунал чна екез шадвалзава. Мукаил Изберович 2021-йисан августдиз ООО “Мавел” издательствода акъатай, чи хуьруьн тарихдикай сифте яз чапнавай “Гъепцегь-наме” ктабдин автор я. Кьве йисни алатнач, адакай рахунар, къимет гунар гьеле акьалтIнавачир, ингье машгьур хуьруьнвиди чун, “Гилан заманадин Гъепцегь-наме” (“Современная Гапцах-наме”) 2 лагьай ктаб майдандиз акъудуналди, мад сеферда шадарна.
Пар квай ихьтин ктаб акъудун зарафатдин кар туш, ам еке зегьметдин нетижа я: жуьреба-жуьре гзаф инсанрихъ галаз рахун, герек делилар, материалар кIватIун, абурун винел яргъалди кIвалахун, галай-галайвал къайдада, селигъада тун, текстер, чпин къурулушдиз, тематикадиз, девирриз, йисариз килигна, паюн, элягъун, редактироватун ва икI мад. Сифте абзацдилай гатIунна, эхиримжидал кьван и яргъи, регьятди тушир рехъ атIуз хайи макандал, багъри ерийрал гзаф ашукь, анриз вафалу, жезмай кьван хъсанвал ийиз кIанзавай камаллу касдилай алакьда. Хуьруьн аваданвал — инсанар, садвал — абурун къуват- такьат я гьавайда лугьузвайди туш. Сад лагьай ктабдин хьиз, цIийидан метлебни тарих хуьн, рикIелай алуд тавун, ам чируналди, жегьил несилрик хайи ерияр — гъвечIи ватан кIан хьунин гьиссер кутун, абуралди тербияламишун, жегьил-жаванар жуван халкьдин культурадик, хъсан адетрик шерик авун я.
Кьвед лагьай ктаб хейлин цIийи материалралди девлетлу хъувунва, гьавиляй ам сад лагьай ктабдилай саки кьве сеферда екени хьанва. ИкI, “Историко-этнографическая характеристика с.Гапцах” кьилик са шумуд цIийи раздел кухтунва. Абурукай сад “Теономия” я. Адай еке итиждалди Алпан, Мен, Алапехъ, Пешапай гъуцарикай (божества), цава экв гузвай гъетерикай (светила) кIелиз жеда: Венера планетадиз Зуьгьре гъед ва я Экуьнин гъед, Млечный рекьиз — Регъуьн рехъ, Малый ва Большой Медведицадиз ГъвечIи кицI ва ЧIехи кицI лугьузвай.
Идалай гуьгъуьниз зодиакдин знакар, гьафтедин йикъар, суткадин ва йисан вахтар къвезва. Чи ата-бубайри сутка цIуд патал пайнавай. Пакаман бере пуд паюникай ибарат тир. Кьуьд 22-декабрдилай 21-мартдалди давам, гьар сад 15 йикъакай ибарат паяриз (вахтариз) пай жезвай. Ктаб гъиле кьур касди, текст кIелурдавай, винидихъ къейднавай гзаф делилар чизвач (иллаки — цIийи несилриз) лугьуз, гьайиф чIугвада.
Муаллим-филолог яз, фольклордин ихьтин жанрайри — мисалри, мискIалри ва къаравилийри — зи патай еке итиж тагъана тунач. Кесиб фейила, вацI кьурана; кицIер кицIерихъ галаз кикIана — къекъверагдиз (ва я къарачидиз) рехъ ачух хьана; ахмакь хцелай буьркьуь руш хъсан я ва ихьтин маса мисаларни уьмуьрдай къачунвайбур я. Абурай халкьдин акьул-камал аквазва.
Ктабдин кьвед лагьай кьилин материаларни — “Гъепцегьар — советрин чешнелу хуьр” — хейлин гегьеншарнава. Коллективизация, индустриализация гьикI кьиле фенатIа, ачухарнава. Магьлейрин тIварар, суварар, фестивалар гьикI тешкилдайтIа, къалурнава.
“Детство без гаджетов” разделди чIехи несилдин кIелзавайди гьар са инсандин уьмуьрдин “къизилдин” девирдиз хутахзава. Аялрин къугъунар. Абуру жаванар викIегь, зирек, гьар са кардай кьил акъудиз алакьдайбур, манийвилер алудиз, герек макъамра дуьз къарарар кьабулиз алакьдайбур ийизва. Тарсарилай кьулухъ аялар, кар-кIвалах авачиз, гьакI куьчейра гьатдачир, абур кIвалин майишатдал машгъул жедай, диде-бубайриз куьмекар гудай. КIвалахар акьалтIайла, нянрихъ къугъунардай сад-кьве сят жагъурдай.
Пуд лагьай — “Социализмдилай — капитализмдал” кьиле алава хъувунвай ихьтин разделар ава: “Фельдшервилинни акушервилин пункт”, “Почта ва почтадин отделение”, “Хуьруьн Игит дидеяр”, “Советрин ватандикай”, “Украинада махсус операция” ва мсб. И серенжемда 40 хуьруьнвиди — военный къуллугъчийри ва мобилизоватнавай 30 касди иштиракна ва иштиракзава. Дасим Муслимов телеф хьуни вири хуьруьнвияр къарсурна. Адаз “Орден мужества” (кьейидалай кьулухъ) гана, Гъепцегьрин са куьче адан тIварунихъ янава.
Ктаб кIелайди инанмиш жезва хьи, ам хуьруьн тарихдикай къимет авачир хьтин материал, ахтармишунардайбур, край чидайбур, педагогар патал еке савкьат я. Шак алач хьи, школьникар, студентар ада ахтармишунринни илимдин кIвалахдал желбда.
Чун, гъепцегьвияр, Мукаил Изберовича авунвай еке савкьатдал гзаф шад я. Ада акьалтзавай несилар хайи ерийрал рикI алайбур, жуван бинеяр, тарих чидайбур яз тербияламишуниз къуллугъда.
Хуьруьн тарихдиз бахшнавай ктабди чи кьатIунар, чирвилерин дережа гегьеншарда. Ада гьар садаз жуван гьакъисагъ зегьметдалди, лап хъсандиз кIелуналди, спортда ва маса рекьерайни еке агалкьунралди, ватанпересвилелди, халис гражданвилин жавабдарвал аннамишуналди хайи хуьр — багъри диб-бине машгьур авуниз, тIвар вини дережадиз акъудуниз эвер гузва.
Жуван ва хуьруьнвийрин тIварунихъай Мукаил Изберовичаз, еке зегьмет чIугуна, чаз ихьтин еке савкьат багъишунай сагърай лугьузва, адахъ мягькем сагъламвал, яратмишунра мадни агалкьунар хьун алхишзава.
Н.Н. Мегьамедрасулова,
Мегьарамдхуьруьн райондин Гъепцегьрин юкьван школадин
урус чIаланни литературадин муаллим
