Мукьвара «Лезги газетдин» 13,15,16, 19 ва 22-нумрайра Мансур Куьревидин­, «Тапан шаирар чи квез я?» кьил гана, вад макъала акъатнай. Абура авторди, алатай девирра яшамиш хьайи лезги­ шаирар я лугьуз, майдандиз акъуднавай са бязи ксарикай вичин фикирар лагьанва. Ачухдиз, гьар са фикир делилламишна ва лазим чкайрал чешмеярни къалурна. Жув макъалайра чпикай ихтилат фенвай, тапанбур я лугьуз тестикьарзавай шаирар бязибуру литературадин делилриз элкъуьриз алахъай рекьер-хуьлер ахтармишай кас тахьуниз килигна, гъанвай делилриз акьалтIай къимет гуз зак тади квачир: зи вил а гьерекатрихъ галаз алакъа­лу, макъалайра чпин тIварар кьунвай ксарин жавабрал алай. Амма, гьайиф хьи, къедалди абур киснава. Белки, идалай кьулухъ са жаваб-чIал чал агакьин. Та­хьай­тIа, лезгийри лугьудайвал, «кьил къалурна, тум чуьнуьхна» лагьай мисал жезва.

Инал винидихъ къалурнавай месэладиз талукь, кьве йис кьван вилик жувни гьейранарай са мисал гъайитIа, заз чиз, кутугнава. «Лезги газетдин» 2023-йисан 15-нумрада (гуьгъуьнлай гегьеншдиз Ахцегь райондин «ЦIийи дуьнья» газетдани) жегьил литератор Мурад Саидан тIвар алаз, писатель Искендер Къазиеван архивдай жагъайди я лугьуз акъа­тай «Мазан Гъабац ТIуриви» макъалади ва адахъ галай шиирди зун, дугъриданни, гьейранарнай. Ана «Мазан Гъабац» кьве агъзур­ йис идалай вилик ТIурида (Ахцегьар) яшамиш хьайиди, Искендер Къазиева адан шиирар 1967-йисуз мис­кичви пенсия­да авай колхозник Хамет Айбе­товавай кхьейди я лугьуз къейднавай. «Валлагь, аламатдин инсан я пенсияда авай и колхозчи, — фикир янай зи кьилиз, — кьве агъзур йисалай вилик яшамиш хьайи (вични кхьинар авачир девирда) ашукьди — «мазанди» атIай чIалар гафба-гаф рикIел хвена, чал агакьарнава». Вични — михьи ахцегь нугъатдин чIалалди. Къе гьикI рахазватIа, — гьакI. Туьрк ва араб чIаларай атанвай гафарни кваз. «Кьве агъзур йис вилик яшамиш хьайи ахцегьвидиз гьинай чир хьурай бес араб ва туьрк гафар?» — шаклувилин гьиссни гьатнай зи бейнида. Арабар а чIавуз Аравиядин къумлухра девеяр гьализ авай, чпикай маса халкьариз артух хабар авачиз. Туьркверикай чи патарин инсанриз, Гъабацан девирдилай агъзур йис алатайла, чир хьайиди тарихдин делил я.

И мисал за Мурад Саидаз туьгьметун патал гъанвайди туш. Ам жегьил лите­ратор я, адаз чизвач жеди, алатай асирдин 60-йисара чи интеллигенциядин са жерге­ векилар, къунши са халкьдилай чешне къачуна, лезгийрин «альтернатив­ный» та­рих ва эдебият арадал гъиз ала­хъайди­. Рагьметлу Искендер Къазиевни абурукай сад тир. 1990-йисара, Совет­рин гьуку­мат чкIай­далай кьулухъ, абуруз­ майданар­ ­ми­хьиз ачух хьана: къундармайрин кIа­ма­рикай вацIар хьана, ва­цIа­рикай — гьуьлер.

Мукьвара зун Мансур Куьревидин ма­къалаяр веревирдзавай са чкадал ацалт­на. Анал алайбур са куьникайни хабар авачир авамар ваъ, савадлу жегьилар тир. «Ам чи халкьдин «патриот» туш, ада интернетдани чаз акси гафар кхьизвайди я», — тестикьарзавай садбуру. Аламат хьана зун: эгер вуна, къундармаяр туькIуьриз, абур халкьдал илитIзаватIа, вун ватанперес я, тапан кьуьруькар дуьздал акъудиз алахънаватIа, — туш, халкьдиз акси кас я. «Ана вуч ава кьван, сад-вад, куьгьне шаирар я лугьуз, майдандиз акъудайтIани? Абуру нивай фу-яд тIалабзава? Мадни чи кьил виниззавачни?» — лугьудайбурни авай. Ваъ, юлдашар, тапарривай виниз жериди анжах кьезил кьилер я. Мисал яз, 2011-йисуз РАН-дин археологиядин институтдин къаюмвилик кваз Москвада акъатай «Фальсификация исторических источников и конструирование этнократических мифов» ктабда М.С. Гьажиеван «Албанская книга» и её роль в сложении лезгинской этноцентристской мифологии» (эпиграф яз Эмиль Золядин «тапарри садрани халкьдин дережа хкажайди туш» гафарни эцигна) макъала кIелайла, зи кьил, лезги халкьдин векилдин хьиз, виниз ваъ, агъуз хьанай. Ана авторди чи къундармачийрин «яратмишунрай» гъанвай, кьуд агъзур йисуз садан кьилни акъат тавунвай Фестский дискдал алай кхьинар, критрин муьгьуьррал алай иероглифрин кхьинар, Энкомидай жагъай кипро-минойский кхьинар лезги чIалалди кIелнава лугьудай мисалар акурла, жув пагь атIана амукьнай. Лезгияр шумеринни, пелазгийринни этрускрин невеяр я лугьуз тестикьарзава чи къундармачийри. Аламатдин кар я, масанрай атана, Кавказда бине кутунвай маса халкьар чеб чкадинбур я лугьуз субутарун патал хамарай акъатзава, чи къундармачияр гужуналди лезгийрикай паталай атанвай къурабаяр ийиз алахънава. Яраб им хатадин кар ятIа, тахьайтIа, — кьасухдин.

«Къундармайрикай вуч зарар ава?» лугьузвайбуруз заз жаваб гуз кIанзава: таб гьам кьилдин инсанриз, гьам халкьариз талукь тирлани, агъузвилин лишан я. Лезгийри ам дегь девиррилай аннамишнавай кар тирди халкьдин мисалрай аквазва: «табда тIаб акьуй!», «табдин са кIвач цIунди жеда, муькуьди — мумадин», «таб керчек туш, сирке — вирт» ва масабур. Таб яргъалди фидач — гьахъ дуьздал акъатда. Шаркь патан са мисалда лугьузва: «Дуьньяда яргъалди чуьнуьхиз тежер пуд затI ава — рагъни, варзни гьахъ». Къизилдин гафар я.

Мадни и месэладихъ тербиядин метлебни ава. Тарихдин ва я эдебиятдин тапан лайихлувилер илитIуникди жегьил несилдин кенефдин кьил квахьзава­, абур, илимдин ахтармишунар авуна, тестикь хьанвай тарихдин, культурадин, чIалан месэлайриз дуьз къимет гуз тежез амукьзава. Нетижада ихьтин гьалари халкь чIехи бедбахтвилерик кутун мумкин я. Мисал патал яргъал фин герек къвезвач: Украинадин халкьдин кьилел атанвай къазадиз килигун бес жезва. Гьанани вири «ЧIулав гьуьл чи ата-бубайри атIайди тир» лугьудай ва маса ихьтин къундармайрилай башламиш хьайиди рикIелай ракъурна виже къведач. Зун и гекъигунралди лап деринриз эвичIзава лугьуз фикирзавайбуруз за чи жегьилри­ интернетда кхьизвай постариз са вил ягъун теклифзава. Килиг абуру лезгийрин­ «чуьнуьхарнавай» тарихдикай, культурадикай, хайи чIалакай, ам михьна кIанда лугьуз, кхьизвай гафариз. Жизбида гьатнавайбуру хьиз, чпи чеб къурмишиз, эхирда «Сагърай лезгияр!» келимаярни эхцигиз. КIанзамайди эрчIи гъил цавуз гадар хъувун я!

Чи халкьдихъ садалайни усал тушир­, чпел дамах ийиз жедай тарихни ава, культурани. Ша чун абурув мукъаятдив­, къадирлувилелди эгечIин, жуьреба-жуь­ре къундармайралди абур хирде ийиз алахънавайбуруз рехъ тагун.

Майрудин  Бабаханов, Дагъустандин халкьдин шаир