Гафарин алемдай

ГъвечIи кIамари-хуьлери вацI къуватлу ийизвайди хьиз, эдебиятдин чIалан жебеханани нугъатрин гафари девлетлу ийизва. Им ашкара, алимри тестикьарнавай, чIалара тIебиивилелди кьиле физвай гьерекат я.

Мукьвара дуьшуьш хьайи сажин гафуни зи фикир желбна. Итижлу делил ам я хьи, и гаф Самур­  дередин Докъузпара райондай тир писателрин эсерра гьалтзава:  “Вал­чагъ хтIунна, къванерин сажиндал эцигна”. (Гьаким Къурбан, “Ди­ли дуьньядин чирагъ”). И гаф пи­­са­телди “Зуьгьре гъед” романда­ни иш­лемишнава. Писатель Мурадхан Шихвердиеван “Экв яргъай аквада” эсердани ава: “Тамай кIара­сар­ атIана, абур хкана, кукI­варна, ие­си­дин гьаятдал сажинра твада”.

Вуч я и гафунин мана? Жаваб а гаф ишлемишнавай писателди, алимди туькIуьрнавай гафаргандай жагъана: сажин — куча, колода. Чахъ ам урус чIалан “сажень” гафунин лезгиламиш хьанвай вариант яз гьисабдай делил ава. Да­гъустандин халкьдин шаир Майрудин Бабаханован лезги чIаланни урус чIалан гафарганда икI къалурнава: сажин — сажень (линейная мера, равная трем аршинам, или 2,134 м). Алим А.Гуьлмегьамедован баянрин гафаргандани и жуьреда мана ачухарнава.

Аквазвайвал, и гафуни лезги чIала цIийи манани арадал гъанва. Яни тахминан кьве метрдин кьакьанвал аваз эцигнавай затIа­рин хара. Идан гьакъиндай винидихъ гъанвай мисалри шагьидвалзава.

Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьиран “Гьамзет халу” шиирда вич и жуьреда гафарганра малум тушир сакъкъат гафуникай менфят къачунва: “ЧIалаз уьтквем, лигемдиз сакъкъат  халу”. Ам мискьи, мутIлакь, шкьакь гафарин синоним я. Гь.Къурбанан гафарганда и гафунин кIалуб са “къ” гьарф аваз къалурнава: сакъат —  (мискьи инсан). Шиирда ганвай жуьреда а гьарфар, сесер тикрар хьун, зи фикирдалди, чи чIалаз, фонетикадиз хас туш.

“Къилинж Къемер” (Гь.Къурбан) эсерда гьалтзавай сармузар гафни чун патал танишди туш: “Суваная рушариз абурун жигьизар: тупIаларни цамар, япагьанарни камарияр, гуьлуьтарни бегьлеяр, кисеярни чантаяр, сармузарни чивекар, кашуярни йигьерчаяр, хурчарарни халичаяр… къалурдай”.  Сармузар кIарасдин чекмейриз лугьузва (“Лезги-урус гафарган”, Акимов Къ.Х.).

Къейд ийин, сармуз гаф интернетдин ачух чешмейра раижнавай Шаркь патан эдебиятдиз талукь терминологиядин гафаргандани дуьшуьш жезва: сармуз — къеледин ва я дараматдин варарал акъвазнавай къаравул. Чи дуьшуьшда и гафарихъ са гьихьтин ятIани мукьвавал ава лугьун четин я.

К.Ферзалиев