(Мегьамед-Гъалиб эфенди Садыкъи рагьметдиз фейидалай инихъ 20 йис тамам хьуниз талукь яз)

Авайбур я кьел, фу, гьуьрмет-берекат.

Эхь, СтIалриз лайих я и тарифар.

Зегьметчи халкь, кIвалахдик квай гьерекат,­

СтIалвияр — алимарни арифар.

ТIвар хкажна Сулеймана, Саяда,

Ад хуьдани  чна, къенин аямди.

Чи лайихвал лайихбурун арада

Я агъузда, я ам чна давамда.

Фейзудин  Нагъиев

Бажарагълу инсанар алай-алай чкаяр неинки абурун чпин хайи Ватанда, гзаф вахта­ра лап яргъал тир къецепатан уьлквей­рани чир жеда. Мегьамед-Гъалиб  эфенди  Сады­къи виликан Куьре округдин Агъа СтIал­­рин хуьре агьваллу хизанда 1918-йисуз дидедиз хьана. Агъсакъалри лугьузвайвал, ам бинелу агъастIалви, тарихда вичи и хуьр кутурди яз гьисабзавай Рамазанрин чIехи тухумдин сихилдикай тир.

Ам, ругуд вацран бицIек яз, диде Заидатакай магьрум хьана. Буба Муьгьуьдин эфенди (зи бадедин стха) лагьайтIа, а девирда хайи халкьдин арадай акъатнавай савадлу векилрикай сад тир. Адакай вичин вахтунда Куьре округдин Гуьне магьалдин начальник хьанай.

Сифте Алкьвадрин, гуьгъуьнлай Ахцегьрин медресайра чирвилер къачуна. Мадни виниз тир чирвилер къачуз кIвачин хьанвайла, уьлкведа гражданский дяве башламиш хьана, нетижада Туьркиядиз кIелиз финин кIва­лах акъвазна. Муьгьуьдина девлетлу хи­пе­хъан Акимов Аллагьвердидин хсуси секретарвилин везифаяр тамамариз хьана.

Дагълара Советрин власть гъалиб хьайила, халкьдин савадлу векилрикай сад яз, Муьгьуьдина, цIийи властдин лозунгрин таъсирдик кваз, дагъвияр савадлу авунин карда вичин бажарагъ къалуриз эгечIна. ЦIерид йисуз ада Испика, Агъа СтIалдал, КIварчагъа, ЦIелегуьндал, Агъа Арагъа, Рухуна муаллимвилин везифаяр тамамарна.

1937-йисан цIаяриз аватдалди, ам дагъвияр савадлу авунин женгчи тир. ГъвечIи Гъалиб аял чIаварилай чIехи буба Садикьан камаллу насигьатрик хьана. Гьеле кьуд йиса авай аял яз, ада чIехи бубадивай уьмуьрдин сифте тарсарни къачуна, туьрк ва араб чIа­ларалди кIелизни чирна. Буба Муьгьуьдин лагьайтIа, вичин хайи веледдин зигьиндин хцивал акваз, адал кьадарсуз кьару тир.

Бубади вичин велед тади гьалда хуьре ахъайнавай туьрк чIалал кIелзавай мектебдиз ракъурна. Вичиз гьеле кIвале амаз фасагьатдаказ туьрк чIал чир хьанвай ада хуьруьн сифтегьан мектебни агалкьунралди акьалтIарна.

Ингье ам Кьасумхуьрел лежберрин ая­лар патал ахъайнавай мектебдиз ШКМ-диз гьахьзава. Ина ам лезги халкьдин дамах тир савадлу хва Абдулкъадир Алкадарскийдин гуьзчивилик жезва. Вичи урус чIалал тарсар гузвайтIани, Абдулкъадир муаллимди гьамиша лезги чIалал аялрин яратмишунрин кIва­лах тешкилиз хьана. Гьеле гьа девирда ада дидед чIалахъ авай еке метлеб кьатIан­вай.

ИкI, тежрибалу муаллимди алава яз тухузвай хейлин тарсар Гъалибан шиирриз баянар гуналди куьтягь жедай. (Гъалиб халудин ихтилатрай, адахъ галаз чIехи шаир СтIал Сулейманан хва Мусаибани кIелзавай, адани шиирар теснифзавай).

Девир муаллимвилин кадрияр бес тежезвайди тир. Амай аялрин арада вичихъ дерин чирвилер аваз хьуниз килигна, Гъалиб мектебдин дирекциядин теклифдалди къадим Дербент шегьердиз урус чIалан тарсар гудай муаллимар гьазурдай курсариз ракъурзава. Гьайиф хьи, курсар акьалтIарна, хайи хуьруьз хтай жегьил муаллимдин хизанда “ялав гьатна” — 1937-йисан 22-июлдиз буба Муьгьуьдин ва мад кьве кас, гьа и хизандин багърияр, махсус  органри кьуна, дустагъна. Гъалиб бейчара яз амукьна. Адан хиве далудихъай буба галатнавай кьве стхани кьуд вах дарвиляй акъудунин жавабдарвал гьатна. Мад чирвилер къачуникай фикирни ийиз хьунухь мумкин тушир, ятIани араб, туьрк чIа­лариз адан патай авай майилар йисалай-суз мадни артух жез хьана.

Кьве йисуз Табасаран райондин ТIинитI­рин хуьруьн тамам тушир юкьван школада урус чIалан тарсар гудай муаллимвиле кIва­ла­хай Гъалиб халу дяведин вилик квай йи­са­ра Дагпединститутдин тарихдин факультетдиз гьахьзава. Хизандин къайгъуйрик квай ада 1952-йисуз институт экстернидаказ акьал­тIарна.

Хайи Агъа СтIалрин хуьре муаллимвал, “Дагъустандин правда” газетда таржумачивал, муаллимрин чирвилер хкаждай институтдин сектордин заведующийвал, Рутул рай­онда юкьван школадин директорвал, мад элкъвена хайи райондин Герейханован хуьруьн совхоздин рабочийрин аялриз урус чIалан ва тарихдин тарсар гудай муаллимвал авуна. Гьина вуч хьанатIани, и йисара ада вич акьалтзавай несилрин халис насигьатчи, камаллу тербиячи яз къалурна.

1957-йисуз «Чирвал» обществодин активный член яз, Махачкъалада Москвадин тежрибалу лекторар кIватI хьанвай мярекатда, бахтунай хьиз, Гъалиб халу вичин муаллим, профессор Расул Мегьамедовахъ галаз гуьруьшмиш жезва. Ада Гъалиб халудин вилик конкурсдин бинедаллаз университетда цIийиз ачухнавай араб чIалан отделенидин муаллим хьунин теклиф эцигна.

Малум тирвал, вичикай университетдин муаллим хьайи йикъарилай башламишна, гележегдин алим-арабист Мегьамед-Гъалиб Садыкъи надир ктабрин, гъилин хатIарин кIватIалрин ирссагьибни хьана.

Ада майдандиз акъуднавай кьван куьгьне ктабрин арада жанлу чка лезги шииратдин экуь гъед Етим Эминан яратмишунриз талукьарнавай материалри кьазвай. Нетижада 1980-йисуз жавагьиррин устаддин эсеррин цIийи кIватIал чапдай акъатна. Шаирдин уьмуьрдин хейлин терефриз ачух баянар гунилай алава яз, авторди и кIватIалдик шаирдин цIийиз жагъанвай шиирарни кутуна. Гьа Етим Эминан яратмишунрин гелеваз фейи Гъалиб Садыкъидин гъиле алатай асирдин чIалан устадрин араб ва туьрк чIаларал туькIуьрнавай гзаф эсерар гьатна.

Абурун бинедаллаз пешекарди 1979-йисуз “Араб ва туьрк чIаларалди лезги эде­бият” темадай филологиядин илимрин кандидатвилин диссертация агалкьунралди хвена, алимвилин тIвар къачуна. Къейд авуниз лайихлу кар мад ам я хьи, арабист алим Гъалиб Садыкъи анжах араб ва туьрк чIаларал алатай асирра теснифнавай эдебият, меденият ахтармишуналди сергьятламиш жезвач. Ада гьа са вахтунда Ахцегь Гьажидин, СтIал Сулейманан ва масабурун яратмишунрин алемдани вичин гаф лагьана, цIийи-цIийи эсерар жагъурна.

Гъалиб эфендиди Ярагъ Мегьамед эфендидин, Алкьвадар Гьасан эфендидин ва маса алимрин уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ дериндай ахтармишна, ада вичин “Алим, арифдар ва шаир” макъалада Ярагъ Мегьамед эфендидикай икьван чIавалди малум тушир делилар раижна.

Гъалиб Садыкъидиз хьиз араб чIал, я гьа чIалал чи халкьдин векилри са шумуд виш йисара теснифнавай, чпел къимет эцигиз тежедай хьтин затIар чидай маса кас авачир, Амри Рзаевич Шихсаидовалай алатайла.

Гьа са вахтунда Гъалиб эфендиди Ахцегь Мирзе-Алидин, Рухун Алидин, Ахцегь Гьажидин, СтIал Сулейманан ва масабурун яратмишунрин алемдикайни вичин гаф ­лагьана, цIудралди икьван чIавалди малум тушир Сулейманан шиирар майдандиз ­акъудна.

Гьеле 1614-йисуз лап гуьрчег хатIаралди 500 чарчикай ибарат тир Къуръандин баянар гудай гафарган туькIуьрай Кьуьчхуьр Мегьарам эфендидин кхьинри, Хив райондин Зардагъ хуьруьнви Рабданан хва Гьасана шейх Саадидин (Ирандин машгьур шаир) таржума авунвай эсерри, 1712-йисуз Ахцегь Гьашима Гъазалидин философиядин эсерриз ганвай баянри ва хейлин маса ахтармишунри чи халкьдин арадай алатай девирра акъатнавай арифдаррин, чIалан устадрин, камалэгьлийрин руьгьдин алемдин девлетлувал къалурна.

Мегьамед-Гъалиб эфенди Садыкъидин руьгьдин хазина са макъалада тамамвилелди ачухариз хьунухь мумкин туш. Гъалиб Садыкъидин хизанда вад аял чIехи хьана: Вагиф, Фаиля, Наиля, Мегьамед-Ариф, Гьуьсейн-Жавид. Ам чешнелу бубани тир, адан веледарни хтулар алимвилин рехъ давамардайбур хьана. Мегьамед-Ариф — политикадин илимрин доктор, Гьуьсейн-Жавид — машгьур художник, искусствоведенидин кандидат, СССР-дин художникрин Союздин член ва СССР-дин художественный Академиядин медалдин иеси (гьайиф хьи, ам вахтсуздаказ 40 йисан яшда аваз рагьметдиз фена), руш Фаиля филологиядин илимрин кандидат я.

Чи халкьдин эдебиятдин ва медениятдин ирс, дегь девиррилай гатIунна, са-са чар, са-са гъвел кIватI хъийиз, ахтармишиз, лезги чIалал кIелзавайбуруз мукьва ийиз, чапдай акъудиз алахънавайбурукай сад тир алим-арабист, машгьур филолог, муаллим, литературовед, шаир, таржумачи ва заманайрин хабардарни яз, кьетIен зигьин аваз машгьур хьайи Мегьамед-Гъалиб Садыкъи 82 йисан яшда аваз 2000-йисуз чи арадай акъатна. Амма ада тур ирс ама, чи рикIера эбеди яз амукьда.

За фикирзавайвал, адан зегьмет еке къимет гуниз лайихлу я. Рагьметлудан рикIе лап чIехи мурадар авай. Бажарагълу алимдиз вири крар кьилиз акъуддай мумкинвал хьанач, амма адан веледри, хтулри, абурни илим­дин зурба векилар я, белки, чIехи бубадин мурад-макьсад Аллагь-Тааладин куьмекдалди кьилиз акъудин.

ЧIехи бубадин тIвар алай хтулди, Мегьамед-Гъалиб Садыкъи Мегьамед-Арифовича еке агалкьунралди Вирисоюздин юстициядин госуниверситет акьалтIарна. Алай вахтунда ам Виридуьньядин халкьарин ва конституциядин ихтияррин рекьяй кафедрадин аспирант я. Къуй Сад Аллагьдин куьмекдалди рикIе авай экуь мурадар кьилиз акъатна, адакай зурба алим хьурай!

Майина  Абдулмуталибова,

Россиядин журналистрин Союздин член, композитор