Урус ва  мусурман  дишегьлийрин  училище ачухайдалай кьулухъ 120 йис тамам хьуниз талукь яз, заз мусурман  дишегьлийриз чирвилер гудай сад ла­гьай макан акьалтIар­на, Кьиблепатан Дагъустанда савадлувилин  ишигъ куькIуьрай сифтегьан муаллимар рикIел хкиз кIанзава.

1901-йисан 7-октябрдиз Бакуда мусурман дишегьлийрин уьмуьр патал гьич тахьай хьтин зурба метлеб авай вакъиа кьиле фена. Ана мусурман дишегьлийриз кIелиз, кхьиз чирдай ва илимдин чирвилерни къачудай урус-мусурман училище ахъайна. И школа дуьньяда мусурман дишегьлийриз илимдин чирвилер гудай сад лагьай макан тир. Мусур­ман дишегьлияр савадсузвиляй акъуд тавун патал диндин къуллугъчийри абурун вилик чIе­хи банд янавай. А бандунин сиве, садавайни акъудиз жедач лагьана ва  шариатдин за­конрихъ далу акална, абуру чIехи къван акIурнавай. Ам акъудиз тахьунин себебни ихьтинди яз кьазвай — шариатдин къанундалди, мусурман дишегьлийриз кIелиз-кхьиз чирдай ва илимдин чирвилер къачудай ихтияр гузвачир. Абуру лугьузвай хьи, гуя Къу­ръанда кхьенвайвал, мусурман дишегьлийриз тек са Къуръан кIелиз чирдай ихтияр я авайди.

20-асирдин сифте кьилера дуьньядин мусурман уьлквейра илимдин чирвилер къачунвай дишегьлияр авачир. Европадин уьлквейриз фена,  гьанра чпин рушарив чинеба кIелиз турбурни лап тIимил тир. Дишегьлийриз чирвилер къачудай ихти­яр тагузвай бандунин сиве авай зурба къван акъу­дай­ди  Тагъиев  Гьажи  Зейналабдин  хьана. 20-асирдин сифте кьилерай Азербайжандин кесиб хизандай­ тир игит хва Тагъиев Гьажи Зейналабадинан тIвар-ван­ акъатнай. НафтIадин чIехи мяденрин, заводрин, фабрикайрин ва маса карханайрин, идарайрин­ иеси — миллионер, Россия­дин виридалайни гзаф дев­лет- хазина авайбурукай садни гьам хьана. Ада ги­­шилани ме­кьила фейи аял вахтар ва жегьил-жаван тирла вичи чIугур зегьметар садрани рикIелай ракъурзавачир. Вичин чIехи кьве  сейфдин ра­кIарин арада, сифте вичи гъиле кьуна, 10-11 сятина зегьмет­ чIугур нажах куьрсарнавай.  Гьар сеферда сейферин ракIарар акъаяйла, ви­чи чIугур зегьметар ри­кIел­ хкведайвал. Гьеле 17 йис тамам жедалди, гъи­ле­ нажах кьу­на, ада къванерикай кIвалер эцигиз хьана. Са шумуд йисуз къванцин устIар яз кIва-лахайдалай кьулухъ, пул хьайила, ада вичин дустарихъ галаз санал нафт хкатзавай чилин участок къачун­а­. Къуй эгъуьнна дерин­диз, анай ведройралди нафт акъудиз, маса гана. 2-3 йисалай а участокдал наф­тIадин буругъ яна. Зегьмет чIугунал рикI алай, пулу­нин къадир авай, кар алакьдай Зейналабдина сад-са­дан гуьгъуьналлаз нафтIадин буругъар яна. Вичин­ буругърай хьайи нафт ма­са гана хьайи пулу­нихъ Азербайжандани, Да­гъустандани буругъар ягъиз­, заводар, фабрикаяр, карханаяр, дараматар эци­гиз хьана. Гъиле нажах аваз кIвала­хиз башламишай къванцин устIардикай, са 30 йис алатайла,  Азербайжанда виридалайни  девлетлу миллионеррикай сад  жезва.

Зейналабдина ийизвай кIвалахди  Дагъус­тандин мусурман халкьарин дуланажагъни хъсан патахъ дегишарзавай. Инсанриз ийидай кIвалахар жезвай, кIвалах­дайла, жибиндиз пулни къвезвай. Хуьрерай шегьерриз фейи лежберри, аниз атайла, кIвачерал алай ша­ламар хтIунна, туфлияр, кIуртарин чкадал кос­­т­ю­мар­, хъама бармакрин еринда шапкаяр алу­кIайла, абурун акунар дегиш жезвай. Шегьер­да алукIзавай парталар алаз хуьруьз хъфейла,  жемятар абуруз гьейранвилелди килигдай.

Варлу кас хьайила, Гьажи Зейналабдин Тагъие­ва халкьди илимдин чирвилер къачун, кIелиз-кхьиз чирун патал мергьямятлувилин хейлин кIвалахар авуна. Абурукай яз, Бакуда мусурман рушариз урус чIалалди тарсар гудай школа ахъаюн патал гзаф зегьметар чIугуна. Ахьтин школа ахъайдай ихтияр сифтедай императорди адаз ганачир. 1896-йисуз Зейналабдина императордин кайванидиз гзаф багьа пишкеш ракъурна, ахпа ада вичин гъуьлуьвай  мусурман рушариз тарсар гудай мектеб ахъайдай ихтияр гун тIалабна.

1900-йисуз Зейналабдина Николаеван куьчеда 2 мертебадин зурба мектебдин  дарамат эцигна куьтягьна. Алай вахтунда а да­раматда Азербайжандин илимрин Академиядин рукописар хуьзва. Школа эци­­гайдалай кьулухъ мусурманрин диндин къуллугъчийри, къал акъудна, икI лагьана: “Шариатдин къанундалди дишегьлийриз илимдин чирвилер къачудай ихтияр авайди туш”. Эхирни Зейналабдина мусурманрин диндин чIехи ругьанийривай — муш­таид­ривай ихтияр къачудайвал хьана. Муштаидар дуьньяда ви­ри 8 кас авай: Меккадани, Мединадани,­ Хора­сандани. Зейналабдина вири муштаидрин па­тарив, абур авай шегьерриз, ришветарни гваз, фе­кьияр ракъурна. Фекьийри 8 мушта­ид­дивайни ихти­яр гузва лагьай ва гъили кхьенвай чарарал къулар чIугунвай кагъазар­ хкана, абур Тагъиевав вугана. Зейналабдин  жемятдин вилик экъечIна рахана, ихтиярар ганвай къулар алай кагъазар къалурна.

1901-йисан 7-октябрдиз Бакуда зурба мярекат кьиле фена. Гьа юкъуз ана дуьньяда сад лагьайди тир мусурман дишегьлийриз илимдин чирвилер гудай урус-мусурман мектеб ачухна. Ам мусурман ди­шегьлийривай илимдин чирвилер къачуз жедай сад лагьай светский школа тир. ЧIехи мектебдин  да­­­­раматдин сад лагьай мертебада — тарсар гудай клас­сар, библиотека, кIелдай зал, атай инсанар кьа­б­улдай кIвал, кьвед лагьай мертеба­да тIуьн гьазурдай ва недай чкаяр, ученицаяр ксудай, гьакI­ни муаллимрин, начальникрин кIвалер, та­ма­шачийрин зал, амбулатория, духтурдин кабинет­ авай. Школадин гьаятда кьилдин кIва­лера гьамам, азархана, пар­талар чуьхуьдай ва инсанриз герек къвезвай ма­са чкаяр авай. Йикъа 4 сеферда тIуьн гуз­вай. Ба­зардин йикъара са сеферда, михьивилер авун патал, мектебдин гьаятда авай гьамамдиз ту­хуз­вай. Уче­ницай­риз 2 жуьредин парталар авай: сад — гьар юкъуз тарсара, муькуьдини дамахардай вахтунда алукIдайбур. Гьар жуьмя юкъуз­ концерт гузвай. Рушарикай садбуру шаршавар алукIзавай, амайбуру — ваъ. Килигзавай, абуруз чпин кIвалерай гьикI алукIдай их­тияр гузватIа. Шаршавар алукIза­вай рушарин кьадар къвез-къвез тIимил жезвай. Школада кIел­завай рушари Европадин культурадилай ва илимдин чирвилерилай чешне къачузвай. Абур Кавказдин мусурманрин сад лагьай интеллигенциядик акатзавай. Тагъиева вичин школада меди­цинадин рекьяй гелкъуьнин кIва­лахарни тухуз хьана. Сарарин духтур, те­рапевт авай. На­чагъ­бур кьилдин кIва­лиз акъудзавай. Школада гьар жуьредин кружокар тухузвай: хордин, драматургиядин, литературадин, кьуьлер авунин. Школадин библиотекадай ученицайривай Пушкинан, Лермонтован, Турге­неван, Шекспиран, Байронан, Шиллеран ва масабурун эсерар кIелиз жезвай. Рушари алукIдай палталрин жуьре Да­гъустандин дишегьлийринди хкянавай. Гьахь­тин парталар учительницайрини алукI-завай. Мектебдин кIвалах кьиле тухун патал жезвай­ вири харжияр Тагъиева ийизвай. Кьве йисалай шко­ладикай мусурман дишегьлийри кIелдай 4 йисан муаллимрин училище, ах­па семинария хьана. Эхирдай ам школайра тарсар гудай мусурман дишегьлийрин — муаллимрин институтдиз элкъвена. Тагъие­ван училищеда, муаллим яз, гзаф вахтунда Айишат Халиловна Дибировади кIва­лахна ва ана дишегьлийрин гъилин кIва­лах­рин тарсар гуз хьана. Адан ди­де ахцегьви тир. Тагъиеван училище­да Дагъустандин районрай — Кьасумхуьруьн, Ахцегьрин, Таба­саран ва аваррин районрайни гзаф дишегьлийри кIелна.

Октябрдин инкъилаб жедалди, абурукай чи Ватандин мектебра  чирвилеринни илимрин ишигъ гузвай, галатун тийижиз зегьмет чIуг­вазвай сифте­гьан муаллимар хьана. Гьа жергедай яз, заз къе  Кьа­сумхуьруьн райондай тир, Тагъиеван училище агалкьунар аваз куьтягьна, сифтегьан муаллимар яз кIвалах­на­, чIехи дережайриз акъатай кьве дишегьлидикай суьгьбетиз кIанзава. Абурукай сад тир  Ал­кьвадар Гьасан эфендидин хтул Шагьрузата Та­гъи­еван училище 1915-йисуз акьал­тIарна. Къейд ийин, Зейналабдина Алкьвадар Гьасан эфендидиз, чIехи алимдиз хьиз, гзаф гьуьрметзавай. 1892-йисуз Тагъие­ва Гьа­сан эфендидин тарихдин “Асари Да­гъус­тан” (“История Дагестана”) ктабдин 2 агъзур экземпляр азербайжан чIалал акъуддай пул ви­чин жибиндай гана. Абурукай са агъзур­ ктаб ада, вичин патай пишкеш яз, шегьерра авай, инсанвал квай ксариз пулсуз гана. Са агъзур ктаб Тагъиева Гьасан эфендидиз ра­къур­на. Гьасан эфендидиз 2 агъзур ктаб акъуд­­дай такьатар авачир — и кардиз а вахтара гзаф пул кIан жезвай. Гьасан эфендиди Зайналабдиназ чухсагъулдин кагъаз ра­къур­най. Гьасанан тIалабуналди, школадиз лазим­ кьадардилай са кас артух — адан хтул кьа­булнай.

Шагьрузат  Султановади  Тагъиеван школа акьал­­­тIарайдалай кьулухъ 2 йисалай, 1917-йисуз,  Кьасумхуьрел светский школа ачухна. Рушарин ди­де-бубаяр акси экъечIна, абуру чпин рушар школадиз гадайрихъ галаз санал тарсар кIелиз ракъурдач лагьана. СакIани тахьайла, ада рушариз 4 класс­дин мектеб вичин кIвале ахъайнай. Идакай ван хьайила, аниз кIелиз 100 руш атана лугьуз, рикIел хкидай Шагьрузат Султановади. КIе­лиз кIанз атанвай рушар вири адавай мектебдиз кьабулиз хьанач — адан кIвалер акьван чIехибур тушир, 50 рушалай в­иниз кьабулиз жезвачир. Кьабулнавай рушаризни ана дарзавай. ЯтIани, абуруз чирвилер къа­­чуз кIан­завай. Са йисалай вири 50 рушавайни урус чIалалди кIелиз, кхьиз ва рахаз жезвай. Шагьрузат Султановади Кьасумхуьруьн школада агалкьунар аваз гзаф йисара зегьмет чIугуна. Ада граждан ва Ва­тандин ЧIе­хи дяведин вахтарани Кьасумхуьруьн шко­лада кIвалахна. Граждан дяведин вахтунда, Дербентдин фронтдин штаб Кьасумхуьрел алайла, школадиз Коркмасов, Ахундов, Дударов атанай. Абуру аялриз хъсандиз чирвилер гуз зегьмет чIу­гу­най, Шагьруза­тан гъил кьаз, адаз чухсагъул лагьанай.

АбутIалиб Абилович гьар сеферда гатун вахтун­да ял ягъиз хуьруьз хтайла, мукьвал алай къунши­ хьуниз килигна, гьакI адан рикIни алахьун паталди, зун адан патав фидай. Са сефер­да, ихтилат муаллимрикайни аялрин чирви­лерикай фенай. Ада заз суьгьбетнай: “1932-йисара Кьасумхуьруьн школада­ кIел­дай­ла, 2-3 йисуз урус чIалан тарсар заз Шагь­рузат Сул­та­новади ганай. Ада тарсар хъсандиз гудай ва гъавур­дани твадай. 6-класс куь­тя­гьай­ла, зун хуьруьз хъфиниз мажбур хьанай. Са йисалай Дербентдин хуьруьн ма­йишатдин техни­кумдиз кIелиз фена. Шегьер­ра хьаначтIани, студент яз, техникум­да, Мос­к­вадин академияда кIел­дайла, заз четин хьа­начир. Вучиз ла­гьайтIа, Шагьрузат Султановади­ 2-3 йисуз гайи урус тарсар заз бес хьана­. А тарсари­ къуллугъдин кIва­лахар ийидайлани, зун кIевера ту­нач. Гьукуматди адаз аял­риз хъсан чирвилер гунай ва гзаф йисара зегьмет чIугунай Дагъустандин лайихлу муаллим лагьай гьуьрметдин тIвар, Ленинан орден, гзаф грамотаяр, медаларни ганай.

Та­гъиеван училищеда  Фаталиева  Марьямани  агалкьунар аваз хъсандиз кIелна ва 1920-йисуз ам акьалтIарна. 1924-йисалди ада хайи хуьре — Вини Арагъа, 1924-1925-йисара рай­центрадин юкьван школада, ахпа пуд йисуз Ахцегьа урус чIалан тарсар гана. 1931-йи­суз Марьяма, гъетягъви Фаталиев­ Абдул-Къагьира чпин кьисметар сад авурдалай кьулухъ Гъетягъа хуьруьн 7 йисан школада урус чIа­лан тарсар гуз, муаллимвиле кIвалахиз хьана. 1937-йисан июлдин вацралай Фаталиев Абдул-Къагьир Дагъустан АССР-да СССР-дин наркомземдин реви­зор яз тайинарайдалай кьулухъ, Марьям хизанни галаз вичин уьмуьрдин юлдашдин патав Ма­хач­къа­ладиз физва. 1938-йисуз Марьям Дагъустандин радиовещанида кIвалахал акъвазва. А вахтара лезги дишегьлийрин ара­да кIелиз, кхьиз чидайбурун кьадар тIимил тир. Марьямахъ лагьай­тIа, чи халкьдин, уьлкведин уьмуьрда жезвай дегишвилерикай, дуьньяда кьиле физвай вакъиайрикай зегьметчияр гъавурда твадай алакьунар авай.

Радиокомитетда дикторвиле кIвалахдай вахтунда ада вичин алакьунар­, чирвилер къалурна ва халкьарин патай еке гьуьрмет­ къазанмишна. Гьа икI, “Рахазва Махачкъала” лугьуз­, ада гьар юкъуз передачаяр кьиле­ тухуз­вай. Адан ширин сес гьар юкъуз Да­гъус­тан­дин хуьреризни, шегьерризни чкIизвай. Шадвилин, бахтлу уьмуьрдин вахтар садлагьана­ дегиш хьана, гзаф четинбуруз элкъвена. 1941-йисан 22-июндиз Гитлеран чап­­хунчийри­ чи Ватандал вегьена, хуьрер­, ше­гье­рар­ ба­рбатI ийиз башламишна. И чIавуз Абдул-Къагьир, хъсан юрист хьуниз килигна, Кьиблепатан Дагъустандин районриз прокурорвиле ра­къурна­. Дяве куьтягь жедалди ам гьанра­ кIвалахуниз  мажбур хьана. Марьяма, гьукуматдин кIвалахни ийиз, 4 аялдихъни гелкъвез, четинвилериз таб гана. Адаз вичин къуллугъдин кIвалах гзаф жавабдарди тирди чизвай. Вичин хци, ширин сесиналди ада хал­кьарин руьгь хкажна кIанзавай. Ватандин ЧIехи  дяведин вахтунда, Марьяман ван хьайила, армиядиз фидай вахт тахьанвай жегьил-жа­ванрини чеб фронтдиз ракъурун патал военкоматриз арзаяр кхьиз хьанай.

Дяведин четин йисарай ам викIегьдиз экъечIна, кIвале уьмуьрдин юлдашни авачиз, гьукуматдин жавабдар кIвалахни кьилиз акъудиз, чIехи хизан­дихъ­ни гелкъвез. Фаталиева Марьям, жавабдар къуллугъчи хьиз, къайгъудар дидени хьана. Уьмуьр­­­дин юлдаш рагьметдиз фейидалай кьулухъни ада 5 хцизни са рушаз чирвилер къачудай мумкинвилер гана. ЧIехи хва Гьажиди — кьилин партшкола, Мавлуда — Москвадин пищевой институт, Фетялиди Дагъустандин мединститут акьалтIарна. Уьздена Бакуда нафтIадин буругъра устIарвал ийиз­ва. Минадини, Булата мединститутда кIелна.

Марьям Фаталиевадин намуслу, баркаллу зегьмет  “Кавказ оборона авунай” медалдалди, ДАССР-дин Верховный Советдин Пре­зидиумдин Гьуьрметдин вад грамотадалди, гьакIни Вирисоюздин радиодин гьуьрметдин грамотайралди къейдна. Яшар хьайи­лани, Фаталиева Марьяма викIегьдаказ кIва­лах давамарнай. Ам зегьметдин, дяведин дал­упатан кIвалахдин ветеран тир. ДАССР-дин культурадин лайихлу работник лагьай тIварцIизни лайихлу хьана. Республикадин радиовещанида 40 йисуз гьакъи­сагъвилелди зегьмет чIугур адан экуь къамат чи рикIера гьамишалугъ яз амукьда.

Назир  Шихгьасанов,

Уллу-Гъетягърин хуьр