Эхь, къадим Дербентда гьа ихьтин баркаллу, вичин вахтунда тIвар-ван акъатай касни хьана — Гьажи-Кьасум-беган хва Нейматулла Гьайдаров. Ингье, адан гьакъиндай Дербентдин агьалийрив вуч делилар гватIа.
Нейматулла Гьайдаров 1827-йисан 4-октябрдиз Дербентда дидедиз хьана. Музейрин ва архиврин документри шагьидвалзавайвал, адан буба Гьажи-Кьасум-бег а вахтара кIел-кхьин чидай, илимдикай, меденивиликай хабар авай, уях кас тир. Гьавиляй ада вичин муьжуьд йиса авай хва, чкадин агьалийрикай сад лагьайди яз, 1837-йисуз Дербентда ачухай урусрин уездной училищедиз ракъурна. Анаг акьалтIарайла (1843-йис) жегьил Нейматулла а вахтунда Дагъустанда къуллугъзавай Къазикъумухдин атлуйрин милициядин жергейриз гьахьна. Женгера тафаватлу хьунай 1846-йисан мартдиз жергедин милиционер Нейматулла Гьайдаров Кавказдин милицияда офицервилин сифтегьанди тир прапорщикдин чиндиз лайихлу хьана.
Гьа и йисуз Дагъустанда Самурдин (Самурский) пияда (пехотный) 83-полк арадал атана ва Гьайдаров гьа полкуниз портупей — прапорщиквиле рекье туна. Маракьлу кар ам я хьи, Нейматулла Гьайдарован гележегдин женгинин уьмуьр Самурдин полкунин тарихдихъ галаз сихдиз алакъалу хьана. ГьикI хьи, ада гьа и полкуна 38 йисуз къуллугъна.
Женгера кьегьалвилер къалурунай (1847-йисан 3-декабрдиз Салты хуьр къачудай женгина тафаватлу хьунай, 1850-йисуз мягькемарнавай Чох хуьр элкъуьрна кьадайла ва икI мад) Нейматулла Гьайдароваз сад-садан гуьгъуьналлаз урусрин армиядин офицервилин нубатдин чинер гузвай, адан къуллугъдин дережаярни кьакьан жезвай.
1855-йисан октябрдиз поручик Гьайдаров ротадин командирвиле тайинарна, 1857-йисан 18-октябрдиз адаз штабс-капитанвилин чин ва Пак Станиславан 3-дережадин, Ичкериядин ва Аухедин крара тафаватлу хьунайни (1860-йис) Пак Аннадин 3-дережадин орденар гана.
Са кьадар вахт алатайла, Нейматулла Гьайдаров вичи къуллугъзавай полкунин батальондин командирвиле ва гьа са вахтунда Дешлагардин (гилан Сергокъала) военный гарнизондин начальниквиле тайинарна, адаз майорвилин чинни гана.
Гуьгъуьнлай Н.Гьайдарова полкунин суддин председателвиле, гьа са вахтунда военный советдин член язни, къуллугъна. Къуллугъдин рекьяй алакьунар къалурунай 1872-йисан 18-июндиз Гьайдаров Пак Станиславан 2-дережадин ва 1873-йисан 4-мартдиз Пак Владимиран 4-дережадин орденриз лайихлу хьана.
Кьегьал дербентви Нейматулла Гьайдарован женгчи рекьикай генани делилар гъин. ИкI, 1877-йисан 4-октябрдиз Левашадин тепеяр гьужумдалди къачунай батальондин командир Н.Гьайдарован хур Пак Георгийдин 4-дережадин, 1881-йисуз (12-январь) Геок-Тепе къачудайла иллаки тафаватлу хьунай Пак Георгийдин 3-дережадин орденри безетмишна, адаз полковниквилин чинни гана.
Россиядин армиядин са жерге маса частара къуллугъ авурдалай кьулухъ Нейматулла Гьайдаров 1889-йисан 22-апрелдиз мад сеферда вичи гзаф йисара къуллугъай Самурдин полкуниз рекье хтуна ва ина ада 1-батальондин командирвиле къуллугъна.
1884-йисан 2-декабрдиз Нейматулла Гьайдароваз генерал-майорвилин чин гана, гуьгъуьнилай ам, запасда аваз, Дербентда яшамиш хьана ва ина регьметдиз фена. Хайи шегьерда кучуднава.
Гьажи-Кьасум-беган хва генерал-майор Нейматулла Гьайдарован делода ингье, вуч кхьенватIа: “…Диндин рекьяй мусурман тир Гьайдароваз урус аскердин руьгь хъсандиз чидай ва ам гзаф кIандай. Аскеррини адаз гьа ихьтин кIанивилелди жаваб гузвай ва уьмуьр патал лап хаталу женгеризни адахъ галаз физвай”. Иван Сытинан военный энциклопедияда генерал Гьайдароваз “ам Самурдин 83 пехотный полкунин машгьурвал ва дамах я” лагьана къимет ганва.
Нариман Къарибов
