Россиядин государство дуьньяда чIехибурукай сад, адан мулкар, майданар лап гегьеншбур я. Калининграддилай Камчаткадив, Дербентдилай Красноярскдив  ва Псковдилай Анадырдив агакьдалди. Ихьтин зурба уьлкве  идара авун, адан девлетрикай кьве вишев агакьна жуьреба-жуьре миллетрикай ибарат халкьдиз хийир хкатдайвал менфят къачун, чилиз къуллугъ авун, карханайра, майишатра, идарайра бегьерлу кIвалах тешкилун ва санлай государстводин экономика, яшайиш, культура вилик тухун патал савадлу, акьуллу, бажарагълу, сагълам инсанрин такьатарни герек къвезва. Ахьтин вахт хьана хьи, уьлкведа са шумуд йисуз агьалийрин кьадар тIимил жезвай, яни хазвайбурулай рекьизвайбур гзаф тир. Ихьтин татугай гьалдай экъечIун, демог­рафиядин месэла кьетIивилелди гьялун патал РФ-дин Президентди ва гьукуматди герек серенжемар кьабулиз са шумуд йис я.

2025-йисан 1-январдин гьисабралди, Россияда 146 119 928 кас  (67,8 млн итим ва 78,3 миллиондихъ галаз дишегьлияр) яшамиш жезва. 2012-йисан делилрив ге­къи­гайтIа, им 3 миллиондин гзаф я. Эхиримжи кьуд-вад йисуз агьалийрин кьадар са акьван артух жез аквазвач. Идаз, гьелбетда, ковидди, дяведин махсус серенжемди ва инсанар рекьизвай бедбахт маса дуьшуьшрини таъсирзава.

Дуьньядин демографиядин институтри­ кьабулнавайвал, агьалийрин кьадар гьа авайвал амукьун патал гьар дишегьлидихъ аялар хунин вири гьисабдиз къачунвай 2,1 коэффициент хьун лазим я. Гьайиф хьи, Россияда адан кьадар 1,4 я. Алай йисан майдин вацра и рекъем  1,376-дал ахватна. Ихьтин кьадардал 2006-йисалай атанвайди тушир. Месэла лап важиблуди ва кар алайди я. Ленинграддин, Калининграддин, Туладин, Смоленскдин областра ва Москвада, Санкт-Петербургда аялар хунин коэффициент 1,129-даз барабар я. Москвада аялар ерли авачир 35-40 йисарин яшарин дишегьлийри 17,5 процент тешкилзава. Санлай уьл­кведа ихьтин дишегьлийри 11,5 процент тешкилзава. ИкI мадни давам хьайитIа, агьалийрин кьадар бажагьат гзаф жеда.

Малум тирвал, аялар хунин ва инсанар кьиникьин гьалар вири регионра сад хьиз туш. Идан гьакъиндай 2016-йисан са бязи делилар гъин. Ленинграддин областда гьар 1000 агьалидин кьилиз 9,3 аял, Тамбовдин областда — 9,7, Туладин, Пензадин областра — 10,3, Смоленскдин областда — 10,4, Воронеждин областда — 10,8,  Москвадин областда — 13,2, Дагъустанда — 17,2, Алтайда — 18,2, Чечняда — 21,3, Тывада — 23,5, аял хана.

Гьа и йисуз Центральный федеральный округда январь-октябрь варцара 382653 аял хана, 435857 кас кьена. Кеферпатан Кавказдин  федеральный округда 128622 аял хана, 62383 кас кьена. Эгер ЦФО-да агьалийрин кьадар тIебиидаказ 53204 касдин тIимил хьанатIа, СКФО-да агьалийрин кьадар тIебиивилелди 66239 касдин гзаф хьана.

Са рахунни алач, ихьтин гьалари гьукумдин кьиле авайбурук къурху кутазва. Ая­лар тIимил хуни татугай маса нетижайрални гъизва. Пешекарри тестикьарзавайвал, зегьметдиз къабил инсанрин кьадарни тIимил жезва. Эгер чи уьлкведин гьар дишегьлидихъ аялар хунин вири гьисабдиз къачунвай коэффициент 1,5 яз амукьайтIа, 20-60 йисан яшаравай зегьметдиз къабил агьалийрин кьадар къведай 30-40 йисуз 60-90 миллиондин тIимил жеда. 2020-йисалди зегьметдиз къабил агьалийрин кьадар 7 миллиондин агъуз аватна. 2030-йисалди зегьметдиз къабил инсанрин кьадар 12 процентдин тIимил жедалда. Ибур гьатта фикирдиз гъиз тежедай делилар я. Аквазвайвал, Россия зегьметчи агьалийрикай магьрум жеда. Вучиз лагьайтIа, рагьметдиз фейибурун чкадал хкведайбур жезвач эхир. Абурун чка СНГ-дин уьлквейрай къвезвай агъзурралди иммигрантри кьазва.

И кар фикирда кьуна, Россиядин Президентди демографиядин гьалар ва аялар хазвай дидейрин, гзаф аялар авай ва жегьил хизанрин, набут аялрин гьал-агьвал, яшайиш хъсанарун патал хейлин законар кьабулнава. Къе чаз абурни рикIел хкиз кIанзава.

Алай вахтунда  аялар хайи дидейриз Президентдин указдалди са сефердин пособие, 1,5 йисалай 17 йисав агакьдалди аялрин, кIвачел залан хьайи вахтунин пособияр гузва. Идалай гъейри, жегьил ва гзаф аялар авай хизанар кIвалер эцигдай ва я маса къачудай субсидийралди таъминарзава. Аялар хазвай дидеяр патал «Дидейрин капитал» кардик ква.

2025-йисан 1-февралдилай, аял хайи­ла са сеферда гузвай пулунин кьадарди          26 941,71 манат тешкилзава. И пул гьар са аял хайила гузва.

Са йисни зуралай 17 йис жедалди аялдихъ гелкъуьнай гьукуматди гьар вацра хизандиз 7677-далай 31 282 манатдал къведалди (пулунин кьадар мажибдилай аслу я) гузва. Агьвал авачир, кесиб хизанар яшамиш хьун патал чарасуз тир агъа кIанин кьадардин 50, 75 ва я 100 процентдалди (юкьван гьисабдалди 16-19 агъзур манатдалди) таъминарда.

КIвачел залан яз, декретда авай вири­ вах­тунда (аял 1,5-йисав агакьдалдини адахъ гелкъуьнай) кIвалахзавай  дишегьли­диз алатнавай кьве йисан  юкьван мажибдин кьадарда аваз (10 103,83 манатдилай тIимил тушиз ва 68 995,48 манатдилай гзаф тушиз) гузва. Дидедин отпуск, санлай къачурла, 140 йикъаз барабар я. Аял четиндиз хайи дидедиз отпуск 16 йикъан давамарзава (156 югъ жезва). Кьвед-пуд аял санал хайитIа, отпускдин вахт календардин 194 йикъаз барабар жезва.

Къейд авун лазим я хьи, декретдин отпускдиз тефена, кIвалах давамарзавай ва мажиб къачузвай дишегьлидиз субсидияр гузвач. Анжах отпускдиз фейила, адав субсидияр агакьда.

Бейкарриз декретдин отпускдин ва аял хайивилин пособияр гузвач. Амма са шартI ава: эгер алатнавай 12 вацран вахтунда дишегьли кIвалахдилай алуднаваз ва я кIвалахзавай чка агалнаваз ва ам 12 вацран муддатда кIвалахдалди таъминардай идарадин учетда акъвазнаваз хьайитIа, пособие гузва. Вацра-вацра — ваъ, декретда авай вири вахтунинди — санал.

Жегьил хизанриз (гьа гьисабдай яз тамам туширбурузни) яшайишдин кIвалер маса къачун патал кIвалерин къиметдин 35 процентдин субсидия чара ийида.

Сад лагьай аял хайила, «Дидедин капитал» 2025-йисуз 690266 манатдив агакьнава. Адан сертификат аял хайивилин гьакъиндай «Госуслугайра»  регист­рация авурдалай гуьгъуьнин вад йикъан вахтунда дидедин хсуси кабинетдиз къвезва. Кьвед лагьай аял хайила, — 912162 манат. Эгер, сад лагьай аял хайила, гузвай пул къачунватIа, кьвед лагьай аял хайила, алава яз 221895 манат гузва. Эгер пулунин сертификат дидедин кабинетдиз татайтIа, «Гос­услугайриз» арза авун лазим я.

Россиядин Игитриз са сефердин 1 млн манат гузва. ГьакI адан хизанризни гьар вацра пул гуда.

Аял хайила, государстводи диде-буба са сеферда гузвай пулуналди таъминарзава. Ам, хизандин агьваллувилиз, дуллухриз ва маса крариз килиг тавуна, виридаз гузва. Федеральный пособидал алава яз, бязи регионри чпин патайни куьмекдин гъил яргъи ийизва. Пособияр диде-бубадиз, къаюмдиз, аялар хвавилиз ва рушвилиз кьабулнавайбуруз гузва.

Аялдин 1,5 йис жедалди, адахъ гелкъведай отпуск къачудай ихтияр бубадиз, бадедиз, чIехи бубадиз ва аялдин маса мукьва-кьилийризни ава. Важиб­лу кар ам я хьи, мукьва-кьилияр кIвалахдик квайбур, яни са идарада, карха­нада кIвалахзавайбур яз хьана­ кIанда. КIвалахдик квачир­ чIехи­ бубадиз, бадедиз, эгер аял­дин диде-буба гел галачиз квахь­на­ватIа, диде-бубавилин ихтиярди­кай магьрумнаватIа ва дус­тагъ­диз аватнаватIа, отпуск гузва.

КIвалахдик квачир диде-буб­а­диз, къаюмдиз ва аялдихъ гел­къвезвай мукьва-кьилийриз аялдихъ гелкъуьнай тайинарнавай­ пособие а вахтунда гузва­ хьи, эгер абуру чеб бейкарар тир­ви­лин гьакъиндай пособие къа­чуз­вачтIа.

Саки виридаз чизва, жегьил хизандиз кIвачел акъвазун, хизан кьиле тухун, ам лазим такьатралди таъминарун, яшайишдин месэлаяр гьялун регьят жезвайди туш. Яшайишдин месэлаяр себеб яз, жегьил хизанар чкIинни ийизва. Са тIимил кIеве гьатнамазди, чамни свас чара жезва. Ихьтин гьалари демографиядизни чIуру патахъай таъсирзава. Вири крар фикирда кьуна, гьукуматди жегьил хизанриз куьмекдин гъил яргъи ийизва. Жегьилриз куьмек гузвай яшайишдин са шумуд программа (яшайишдин кIвал маса къачудай ва материальный пулар гудай) кардик кутунва.

«Россиядин Федерациядин агьалияр тIем акакьдай ва къулай кIвалералди, коммунальный къуллугъралди таъминарунин» программадин гьисабдай жегьил хизанриз кIвалер эцигиз ва я маса къачуз куьмек гузва. Гзаф аялар авай хизанриз кредитрин са пай алуддай мумкинвал ава. Абурувай кьезил ипотекадикайни менфят къачуз жеда.

Аялар авай ва авачир 35 йисалай виниз­ тушир гъуьлуьзни папаз ва гьакI аялар авай са дидедиз (бубадиз) государстводивай­ кIва­­­лерин къиметдин 30-35 процент пул къа­­чу­дай ихтияр ава. И пул гьазуран кIвал, квартира маса къачуниз, кIвал эцигуниз, ипо­текадин сифтегьан взнос гуниз харж ийиз­ жеда. Кьилин шартI ава: жегьил хизандиз яшайишдин кIвалин игьтияж хьун. И кар чкадин администрацияди тестикьарун герек я. Яшайишдин кIвалин шартIар хъсанариз кIанзавай жегьил хизанриз чир хьун лазим я, пуд ва адалай виниз аялар авай хизанрин гьар са касдал 18 квадратный метрдилай тIимил чка гьалтзаваз хьайитIа, адаз государстводин куьмекдикай менфят къачудай мумкинвал ава.

Яшайишдин кIвалер маса къачун патал государстводивай куьмек кIанзавайбурукай сифте нубатда учирда гзаф аялар авай хизанар, гьал-агьвал кесиббур ва набут аялар тербияламишзавай хизанар эцигзава. Талукь программадик экечIун патал лазим къвезвай документар региондин талукь министерстводай чириз жеда.

Жегьил хизанривай кIвалин кьезил ипотекадикайни (гъвечIи процент алай) менфят къачуз жеда. Эгер виликдай ам къачудай ихтияр кьвед ва адалай гзаф аялар авайбуруз авайтIа, гила сад лагьай аял ханмазди, кьезил кредит къачуз жеда. Ам аялдин ругуд йис жедалди кардик кумукьда. Кьвед-пуд ва мадни йисар тамам тахьанвай аялар авай хизанриз, документар гьазурдайла, аялар хайи вахтар къалу­рун лазим амукьзавач. 6 процент алай кIва­лин кьезил ипотека 2030-йисан 31-декабрдалди къуватда амукьда. КIвалер маса къачуз ва я эцигиз кIанзавай жегьил хизанриз 6 млн манатдин кредит къачудай мумкинвал ава.

Гзаф аялар авай (2019-йисан 1-январди­лай 2030-йисан 31-декабрдалди пуд лагьай­ ва мадни аялар хьайи вахтунда) хизанриз­ государстводи генани галайвал ийизва. КIва­лин кьезил кредитдин са пай ва я вири­ кредит гьалалзава. Жегьил хизанриз государстводи ийизвай кьезилвилерикай чир хьун лазим я, абурукай чпиз хийир хкуддайвал.

Гьукуматди ва бязи регионри гзаф аялар авай хизанар хсуси автотранспортдалди таъминарзава, яшайишдин метлеб­ авай маса кьезилвилер гузва, аялар кIел­дай чкайрик кутазва, пешекарар кIва­лах­далди таъминарзава. Гьар йисуз Ватан патал лайих­лу веледар тербияламишнавай гзаф аялар авай хизанрин иесияр — диде-бубаяр уьлкведин Президент В. Путина кьабулзава­, абуруз галайвилер ийизва. Инанмиш я, государстводи акьалтзавай несил арадал гъизвай, адаз тербия гузвай гьар са хизандин яшайиш хъсанди хьун патал мадни метлеблу законар кьабулда.

Демографиядин гьалар хъсанарун, жегьил ва гзаф аялар авай хизанрин гьакъиндай къайгъударвал авун патал уьлкведин Президентди 2024-йис хизандин йис яз малумарнай. Гьа вахтунда РФ-дин Президент В. Путина лагьанай: «Хизандин кьилин везифа аялар арадал гъун, тухум давамарун, мадни лагьайтIа, зурба тарих авай чи халкьдин кьадар артухарун я. Чи культура, милли къилих, эйнивал хизандин дибда тестикь хьанва. Хизанди акьулдин, зегьметдин тарсар, тербия гузва, несилрал милли адетар агакьарзава, акьалтзавай несилдиз пешекарвилин тежриба чирзава…»

Дагъустандин демографиядин гьаларикай рахайтIа, санлай уьлкведин делилрив гекъигайла, абур лап хъсанбур я. И кар тестикьарун патал 2025-йисан февралдин вацран нетижайрикай рахун бес я.

ХъуьтIуьн и вацра Дагъустанда 7421 аял хана, 2604 кас рагьметдиз фена. И вацра республикада агьалийрин кьадар 4817 касдин гзаф хьана. Ихьтин тарифлу делилар, Москва шегьердилай ва областдилай гъейри, са региондихъни авач. Гьатта — Кеферпатан Кавказдин регионрихъни.

Эхь, хизан чи обществодин бине я. Ам къениди хьайила, обществодани пайгар гьалар жеда. Тарифлу, хъсан диде-бубаяр халисан ватанпересарни жезвайди я. Абуру гайи тарсарилай жаван несилдин гележег аслу жезва. Гьа и карни фикирда кьуна, государстводи хизанрин гьал-агьвал, яша­йиш хъсанардай, аялар вири терефрихъай, дарвал авачиз, къулай шартIара чIехи ийидай, хизанар герек кьадар такьатралди таъминардай законарни кьабулнава, программаярни кардик кутунва.

Зи фикирдалди, абур тIимил я. Агьалийрин кьадар артухарун, сагълам несил арадал гъун, гзаф аялар авай хизанар хьун хъсан кардай гьисаба кьун патал гьукуматди са бязи крар хъувуна кIанзава: вири регионра гзаф аялар авай хизанар къулай шартIарин кIвалералди, автотранспортдалди, медицинадин къуллугъралди таъминарин; кIвалахзавай диде-буба налогрикай азад ийин; школаяр куьтягьай абурун аялар кьезил къайдада вузрик кутан; чIехи хизанар яшайишдин техникадалди таъминарин; вад лагьай аял хайила хизандиз яшайишдин кIвалер пишкешин; цIийи хизан кутунвайбуруз кIвалахдай шартIар тешкилин…

Са рахунни алач, ихьтин серенжемри демографиядин гьаларни хъсанарда, уьл­кведа гзаф аялар авай хизанрин ва санлай агьалийрин кьадарни артухарда.

Хийир  Эмиров