Инсан ва тIебиат

Цуьквер. Къизилгуьлерни ракъин цуьквер, беневшаяр, бубуяр, михекар, нарцисс, чIемед цуьквер, чIутран цуьквер, мулд-цуьк­вер, гъвергъверар ва мсб — абурун тум-кьил авач. Гьи шаирди бахшнач абуруз гуьзел шиирар!

Багъишзава цуьквер дидейриз, вахариз, гуьруьшриз фейила, кIанибуруз, жуьреба-жуь­ре мярекатрал юбилярриз, лайихлу­ ксариз. Чка-чкада цуьквер битмишарунал машгъул махсус хел хьун дуьшуьшдин кар туш — абурукай атирарни, гзаф дарманарни хкудзава эхир. Инсанриз гзаф цуькверикай чизватIани, къизилдин цуькверикай абуруз­ артух малуматар авач. Цуькверин асул девран майдиз я кьван, йисан и геж вахтунда цуьквер гьикI хьана рикIел атанвайди я лагьайтIа, себеб авачизни туш.

Чи кIвалин гьаятдин са пата и иер цуьквер (хризантема) аваз цIуд йисалайни гзаф вахт я. Абур артух кьакьан ва фараш жедачир. Амма цIи лагьайтIа, инсандин буйдилай кьакьанни хьанва, патав мичIи-яру къизилгуьлерни (роза) гва. Гзаф иер пуд кIунчI арадал атана, са къатда, шуьткьвен тийиз, цуьк акъудзава. Гзаф къешенг «сегьне» къурмишнава, вири гьаятра атирдин ни гьатнава.

Аквар гьаларай, им цIи зун абурухъ хъсан­диз гелкъуьнин нетижа я. Чилик кьук, кIвахьнавай пешер кутаз, пурпу ийиз, мукьвал-мукьвал яд гуз, гьашаратриз акси (цуькверал ара-бир чIулав нетIер пайда жеда)­ дарманар ягъиз, гатфарилай инихъ за абурал гуьзчивалзава, дуьздаказ аявалзава. Гьа­­виляй абуруни, жаваб яз, чи гьаятдиз зу­лун и геж вахтунда «май, гатфар» гъанва — килигдай кьве вил кIанда! Гьар патавай инихъ-анихъ фидайла, къизилдин рангунин и цуькверихъай ни акал тавуна, элячIиз ­жедач.

Грек чIалай таржума авурла, хризантема къизилдин цуьк лагьай гаф я. Дугъриданни, асул гьисабдай жегьре, тIимил-тIимил хъипи ва лацу рангар какахьна, халис къизилдинбур хьиз аквада и цуьквер. Абур 150 жуьредилайни гзаф ава лугьуда. Европада, Азияда, Африкадин бязи уьл­квейра экъечIда. Абурук муракаб эфиррин дестедин шейэр квалда, чебни хуьруьн майишатда набататрин зиянкарриз акси дарманар хкудун  патал ишлемишзава. Гуьрчегвиляй ва яргъалди (октябрдилай январдал кьван) цуьквер ахъайдайвиляй, къаяриз дурум гудайвиляй абурукай цуьквербанвиле (цветоводство) менфят къачузва. Европадиз абур Индиядай, Китайдай, Япониядай цIерид лагьай асирдин эхирра гъана лугьуда. СССР-дин девирда къизилдин цуьквер, гзаф йисаринбур яз, ачух накьвада уьлкведин кеферпатан ва юкьван зонайра битмишарзавай. Гзафарун, артмишун патал цуьрц, хел, дувул чилик кутада. ЦIийи жинс (сорт) арадал гъун патал тумни ишлемишиз жедалда. Амма чи сала авайбур заз тум чкIана экъечIна акунач.

КIвализ атайбурни и цуьквериз лезетдалди тамашда, гьейранвалда, гьинай гъайиди я лугьуз, хабарар кьада.

Куьрелди, къизилдин и цуькверни зун дустар хьанва. Абуру заз илгьам гузва. Нетижада ингье чеб чпелай икьван цIарар, дуьзгуьн рифмаяр арадал атана.

 

Гьар пакамахъ къарагъайла,

Куьн акваз, зун шад я, цуьквер.

Кьуд патахъди чукIурзава

Атирдин ни — эмбер, цуьквер.

 

КичIедач квез гарарихъай,

Зулун векъи къаярихъай.

Багъишиз бул паярикай,

Жумарт я куь тегьер, цуьквер.

 

Квез килигдай кIанда вилер —

Квахьда рикIе авай дердер.

Мецел къведа ширин бейтер,

Алагуьзли иер цуьквер.

 

Чи бахчайрин я куьн абур,

ГьакI сегьнени куьне кутур.

Садани хач а куь хатур,

Иер я куь жуьтер, цуьквер.

Рагъ авайла, кIватIиз виртIер,

АлтIушда зегьметчи чIижер.

Артух хьурай куь и бегьер,

Шадариз чи рикIер, цуьквер.

 

Гьар са чIавуз яд гуда квез,

Дарман ягъиз, хушдиз гелкъвез.

НуькIерини, ара-бир къвез,

Ачухда квез сирер, цуьквер.

 

ЧIив-чIивариз, ийиз кьуьлер,

Гурлу жеда ширин сесер,

Тахьуй лугьуз мекьи хъуьтIер.

Кьурай куьне чуьллер, цуьквер.

 

ЧукIура нур — къизилд эквер —

Экуь хьурай чIулав мичIер.

Шуьткьуьн тавуй а куь тегьер,

КIанда заз куь гевгьер, цуьквер.

 

Гузва булдиз куьне илгьам,

Инсанар чи ийиз сагълам,

ГьикI ийидач бес квез икрам,

Чи хъвер, чи руьгь-жигер цуьквер.

 

Ягъ тавуй лугьуз чпиз тегьне,

Квелай къачузвай хьиз чешне,

Къизилгуьлери патав къефле

Ачухнава кIвенкIвер, цуьквер.

 

Тахьуй цавал чIулав цифер,

Терг хьурай чи душман-кицIер.

Уях я чи гьар са аскер,

Мягькемариз сенгер, цуьквер.

 

Вагьшийриз гун кIевиз къивер,

Дуьньядик кутуна ленгер,

Ислягьвилиз гун чна эвер,

Тупламишин эллер, цуьквер!

Ш. Шихмурадов