“Ам гимичи я…”

XVIII асирдин эхирра — XIX асирдин сад лагьай паюна (1771-1851-йисар) яшамиш хьайи ва вичин вахтунда чи милли культурадик, эдебиятдик кьетIен пай кутур арифдаррикай сад яз  Рухун  Алидин  тIвар кьазва. Адакай  марагълу кхьинар чи гзаф алимрин, тарихчийрин, философрин ктабра гьалтзава. Хейлинбур жуьреба-жуьре йисара чи газетдани чапна. Къе чаз абур, санал агудна, арифдардин — чIехи алимдин ва шаирдин ирсиникай суьгьбет ийиз кIанзава.

Рухун Алидин тIвар чи газет кIел­­­­завайбурув агакьарайбурукай сад алим-арабист  Гъалиб  Садыкьи  я. ГьикI хьи, араб гьарфаралди ва гзаф вахтара араб чIалалди кхьенвай Алидин эсеррай кьил акъудун регьят кIвалах тушир.

Ингье 1993-йисан 1-июлдиз “Лезги газетдиз” акъудай адан ма­къаладай са шумуд къейд: “Чаз ма­лум хьанвай тIимил делилралди, Рухун Али эфенди алим яз машгьур хьайи вахтунда Кьиблепатан Дагъустанда хейлин алимар пайда хьанва, абурукай рагьметлу Ал­кьвадар Гьасан эфендиди вичин “Асари Дагъустан” ктабда кхьенва, гьа девирда чи патара раиж хьанвай алимрикай, чирагъди хьиз экв къалуриз, вилик квайди Ярагъ Мегьамед эфенди тир. Аданни Рухун Али эфендидин танишвилер, дуствилер иллаки тафаватлу жезва… Шейх Ярагъ Мегьамед эфендиди Рухун Али эфендидин чирвилериз лап зурба къимет ганва ва ада вичин “Эфенди ар-Рухунидиз” чарче икI кхьенва:

Гьикьван шад я чи дустарин арада,

Чаз рехъ къалуз, ихьтин алим  аваз хьун.

Ам гимичи я чун авай гимидин,

Гимид рулдал Алидин гъил алаз хьун…

(Араб чIалай. Таржума — Гъ.Садыкьидин).

Ихьтин гекъигунар, къиметар гунар квай чарчи, гьелбетда, Рухун Алидин еке нуфуздикай, адаз вичин вахтунда ийиз хьайи гьуьрметдикай лугьузва.

“Асари Дагъустан” ктабдай Алкьвадар Гьасан эфендидин гафариз яб гун:

“…Куьре округдин чIехи алимрикай сад Рухунай тир гьуьрметлу Гьажи Али эфенди я. Исятда ам амач. И алимди Дагъустанда ге­гьенш хьанвай вири илимар чирна, къад йисалай виниз вичин хуьре тарсар гана. Гуьрчег хатI аваз хьайи ада вичин гъилелди гзаф ктабар кхьин хъувуна. Идалайни гъейри, ада гзафбуруз Къуръан хуралай кIелиз чируналди хийир гана. И эфен­диди лап чIехи гьарфаралди кхьин хъувунвай ва килигай кас гьейранардай Къуръандин са шумуд ктаб ава. Ада хийирлу гзаф эсе­рар тунва. Кьудкъад йисалай виниз яшар хьанвай ам гьа вичин хуьре 1267 (1851)-йисуз кьена”.

Гъалиб Садыкьиди рикIел хкизвайвал, Рухун Алидин чIехи бубаяр Ахцегьай тир ва ада гьа патарин алимрихъ галазни, кьилди къачур­тIа, Ахцегь Мирзе Али эфендидихъ галаз гьам алимвилин, гьамни шаирвилин рекьерайни алакъаяр ­хуьзвай.

Рухун Алиди дишегьлидин гуьр­чегвиликай, адал ашукь хьуникай хейлин эсерар кхьенва. Амма Мирзе Али Ахцегьрин къеледин комендант хьайи генерал Ротан рушал ашукь хьайила, адаз туьнбуьгьдин чIалар кхьенва:

Эй “чи алим”, вун заз килиг,

Зи гафар ви хийирдихъ я:

Акъатна вун рекьяй гьинихъ,

Куьхъ дегишна шариат на,

Ягь амачни мегер рикIихъ?..

И цIарари къалурзавайвал, Рухун Али акьалтIай динэгьли — мусурман тир. Маса диндин векил ру­шал ашукь хьун ада гьатта вичин дустунизни багъишламишзавачир…

Алим,  литературовед, ДГУ-дин профессор Гьажи Гашарова Рухун Алидин гьакъиндай, арабист Гъ.Садыкьидин гафар рикIел хкуналди, икI кхьенва: “Сифтедай Р.Али куьгьне, яни поэзия анжах араб чIа­­лалди теснифунин ва шииратдин тематикани Аллагьдикай, пайгъамбардикай, женнетдикай хьунин рекьел алай. Ахцегь Мирзе Алидин таъсирдик кваз Рухун Али тамамвилелди дегиш хьана. Ада хейлин чIалар, гьатта социальный темайрайни кваз, дидед чIалал кхьена…” (“Лезги эдеби­ятдин тарих” Махачкъала, ДКИ.  2011. 79-чин).

Аквазвайвал, Рухун Алиди, сиф­­тебурукай яз, чи милли чIалан хазинада  кIанивиликайни, девирдин гьахъсузвилерикайни, дуст­­­виликайни, вафалувиликайни хейлин эсерар хайи лезги чIалал тес­нифна.

Критикада къейднавайвал, “ашкъидин лирикада шаирди я фольклордин, я виликан шаиррин, я Рагъ­экъечIдай патан халкьарин шииратдин тежриба тикрарзавач. Адахъ вичин  кьетIен художест­венный “алатар”, анжах вичиз хас тир шикиллу чIал ава…” (ТIвар кьунвай ктабдин 79-чин). Ингье мисал:

Экуьн кьиляй сегьер-сегьер къарагъна,

Къекъведа  вун къачуз зирек кам, Марал.

Зун куз тада, къачуз залай кам, Марал.

Шаирди дишегьлидин гуьзелвал виливай, рикIивай кьатIуз жедай гьакъикъи рангаралди, тешпигьралди лишанламишнава. Мад са мисал:

Зун айвандал ацукьнавай,

Зи виликай суна фена.

Дурнади хьиз кьуна тик кьил,

Са назлу яр, бала фена.

Акур чIавуз чIулав вилер,

Гьарнихъ катна рикIин дердер…

Аквазвайвал, гуьзел суна маха­ра­ ваъ, чилел ала, гьа патав гва, чIу­­лав вилерив жегьилдин рикI ­кузва… Яшайишдин шиирра Р.Алиди социальный гьахъсузвилер лянетламишзава:

Муьруьд лугьуз, вичин кьилел жед сирих,

Гьар хуьре са яц, гьер тIуьнихъ яз­ къаних,

Акун хьайитIа хендеда паб — хуш къилих,

Гьерекатда гьатда кIвачер, гургьагур…

Ихьтин муьруьдризни фекьийриз вуч лугьуда? Генани къизгъин наразивилин гьиссер квай шиирар Рухун Алиди  Дагъустанда урус пачагьдин зулум, колониячивилин сиясат гужлу хьайила, дагъвийрин “азадвилин илим” арадал гъайи Ярагъ Мегьамед эфенди хьтин къуччагъдиз дуьнья фир-тефир авурла, тес­нифна:

Залум хан, на амалдивди чи халкьарин кьил къакъудна,

СикIрен тегьер экъисиз кIир, чи чинавай вил акъудна…

ВутIна вуна вилаятдин кьил шейх  Мегьамед Ярагъи?

Эй залум, на дидедивай хва, папавайни гъуьл къакъудна…

Ихьтин чIалар а девирда теснифун регьят кIвалах тушир. ЯтIани Рухун Алиди Ярагъ Мегьамед жасусрикай хуьн патал вичин чIала­ралди эвер ганва. Ханаризни беглериз, пачагьдин гъилибанриз нифретдин гафар лагьанва.

Аквар гьаларай, чи литература ва тарих ахтармишзавай алимрин ви­лик гьеле ачухариз тахьанвай гзаф чинар, сирер, кьисметар ку­ма…­­

Рухун Алидин ирс несилрив ахгакьарун патал адан невейрикай тир ксар секин туш. И карни гьеле 2006-йисуз Махачкъалада, “Мавел” чапханада, рухунви Мегьамедан хва Рамазан Эмиргьамзаева вичин харжийрихъ “Рухун Али” тIвар алай ктаб (адаз редакторвал и цIарарин авторди авунай), адалай гуьгъуьниз “Рухун-наме” ктаб (Махачкъала, “Мавел”,  2018-йис) ахкъудуни, алимри — Гъ.Садыкьиди, Гь.Гаша­ро­ва, Къ.Акимова, писателри — А.Магь­мудова, Абдулфетягьа, масабуру шаирдикай чпин къейдер кхьини, маса серенжемри субутзава. Шаир Арбен Къардаша Рухун Алидин эсерар урус чIалаз таржума авуна, Дагъустандилай къецени машгьурна!

За фикирзавайвал, 250 йисан юбилейди Рухун Али хьтин арифдаррин ирсинал рикI алай гзаф ксарик юзун — гьерекат кутада, адан ирс мадни дериндай ахтармишун, чирун патал цIийи камар къачуда.

Мердали  Жалилов