Дагъустандин Автономиядин — 100 йис
Ихьтин вир авайди чи девирдин кIелзавайбуруз бажагьат чида. Амма а вир чи меркезда ава. Вичизни бязибуру “Вузовское озеро” (“Вуздин вир”) лугьузва. Ам Хуьруьн майишатдин академиядин дарамат алай Анжи-Арка дагъдин (М.Гьажиеван куьче) вилик ква. Анай чи меркездин агьалийрив хъвадай михьи яд агакьзава. Инизни яд Октябрдин революциядин къаналдай (Сулакдин вацIай къачуна) къвезва, саки 100 километрдин мензилдай.
“КОР” гаф ван тахьайди авач жеди. И къаналди Сулакдин яд чи меркездилай гъейри, Каспийск шегьердив, масанривни агакьарзава. Къизилюрт, Къумторкъала районра, Махачкъаладинни Каспийскдин патарив агъзурралди гектарра чилерни дигизва. Анра гьикьван цIийи хуьрер, поселокар арадал атанва! Эгер са 100 йисан кьулухъ вил вегьейтIа, и чилерал яшайишдин ахьтин ужагъар, чIехи шегьерар (Махачкъаладилай гъейри) алачирди чир жеда. Каспий гьуьлуьн гарари гатазвай и майданар къумлухрини уьленри кьунвай, инсанриз хаталу гзаф азарар туьретмишзавай ветIеринни тIветIерин ва я гъуьлягъринни акьрабрин майданар тир. КОР-ди а майданрал чан гъана! Адан яд Видадидин виризни атана!
Вуж я Видади? Вучиз чна яд хъвазвай вирел адан тIвар атана? Вучиз гила “Вузовское” лугьузва?
И суалриз жавабар чаз чи меркездин тарихдиз талукь бязи документра, чи республикадин чилер гьялунин рекьяй картайра, бязи ктабрани газетра къекъвейтIа, жагъида.
Виридалайни артух и суалриз жавабар машгьур журналист, публицист ва писатель Джонрид Назирович Агьмедова кхьей “Таниш хьухь: Пир-Али Эмиров”ва “РикIе экуь мурадар амаз” (Видади Эмировакай) макъалайри гузва. Абур кьилдин ктаб язни акъатна. “Кьве стхадикай повесть” (Килиг, “ЛГ”-дин 2003-йисан 22-24-нумраяр).
Пир-Али Эмиров — чIехи стха, Видади — гъвечIи стха. Кьведни къадим Ахцегьа дидедиз хьайибур, гьам революциядилай виликан ва гьамни Октябрдин революциядилай гуьгъуьниз Дагъустандин хуьруьн майишат, агъур промышленность, транспорт, эцигунрин хел вилик финик чпин еке пай кутур инженерар — техникар — алимар — тешкилатчияр.
Зи ихтилат КОР арадал гъайи инженер Видади Эмировакай я. И кардани чаз винидихъ тIварар кьунвай макъалайри ва маса документри куьмек гузва.
Д.Н. Агьмедова къейднавайвал, алатай асирдин 20-йисара “и касдин тIвар чкадин, центральный ва гьатта къецепатан уьлквейрин изданийрин чинрилайни мукьва-мукьвал аквадай. Адан тIвар жуьреба-жуьре собранийрални митинграл гьуьрметдивди эзбердай, Дагъустандин халкьдин лап хъсан векилрин жергеда аваз кьадай… Вичин баркаллу крарай ам Советрин гьукуматдин кьилин наградадиз — РСФСР-дин Зегьметдин Яру пайдах ордендиз лайихлу хьайи сифтегьан дагъвийрин жергеда хьун дуьшуьшдин кар туш. Октябрдин революциядин тIварунихъ галай къанал тухунай, Дагъустандин вилик адан лайихлувилер гьисаба кьун яз, гьукуматдин къарардалди къаналдин агъа кьиле, Анжи-Арка дагъдин вилик арадал гъанвай вириз Эмирован тIвар гана. Адаз “Эмирован вир”, “Озеро Эмирова” лугьузвай. Гуьгъуьнлай В.Эмировак бинесуздаказ тахсирар кутурла, вирин тIвар дегишарна ва адаз “Вуздин вир” лугьуз хьана…”
Ингье квез еке тIвараринни еке крарин сагьибрин кьисметар. Видади Эмирован — инженердин — техникдин — алимдин регьбервилик кваз туькIуьрай къаналди гила саки виш йисуз чаз, Дагъустандин агьваллувилиз къуллугъзава. Каспий гьуьлуьн патарив гвай кьураматар бул бегьеррин (ципицIар, емишар, майваяр, техилар битмишарзавай) майданриз элкъуьрнава. Ина цIийи-цIийи несилри уьмуьр, асайиш тешкилзава… Амма и крариз себеб хьайи касдин тIвар, гьайиф хьи, кьазвач… Ихьтин гьахъсузвал? Адалатсузвал, инсансузвал?!.
Видади Эмиров Дагъустандиз 1921-йисуз, саки 22 йисан девирда Бакудани Астраханда, Батумида ва масанра гьуьлуьн портар эцигиз, цIийи къаналар тухуз кIвалахайдалай кьулухъ, гьакьван савадлу, кардиз вафалу, гзаф чкайра машгьур хьанвай пешекар, зурба алакьунар авай тешкилатчи яз, хтана. И чIавуз адан 51 йис тир.
Дагъустандин экономикадикайни, Порт-Петровскдин (Гила — Махачкъала) портунин гьалдикайни адаз хъсандиз чизвай. ГьикI хьи, В.Эмиров гьеле пачагьдин Урусатдин девирда Ятарин транспортдин управленидин тапшуругъдалди Каспий гьуьлуьн вири портарин гьал гуьзчивилик кутунвайбурукай сад тир.
* * *
Видади Эмирова, вичин чIехи стхади хьиз, Санкт-Петербургда пачагь I Александран тIварунихъ галай ракьун рекьерин инженерар гьазурдай институт акьалтIарна (1899-йис). Гьа вахтарилай ада Каспий ва ЧIулав гьуьлерин, Волга вацIун портар цIийи хъийиз ва я цIийибур эцигиз кIвалахна. Адан тIвар, Россияда хьиз, Туьркияда, Иранда, Европада машгьур хьана. Къецепатан уьлквейрин гзаф гьакимри ва карчийри адаз чпин патав атун, чпиз къуллугъун теклифайдини къейднава тIвар кьунвай чешмейра. Амма Видадиди Ватан гадарнач!
Анжах Советрин Автономия ганвай Дагъустандиз хтайвалди, ина вич цIийи гьукумдин векилри кьабулайвиликай В.Эмирова икI рикIел хкизва: “Хтана са тIимил вахтни арадай тефенмаз, зун Дагъустандин ревкомдин председатель Коркмасован патав фена. Ада зун хъсандиз кьабулна. Ревкомдин Экономический советдин патав зи регьбервилик кваз Технический комитет (Техком) тешкилна… Техникадихъ галаз алакъалу вири месэлаяр Ревкомдив ва Экосдив агакьардалди вилик сифте Техкомда веревирдзавай…”
Им икI лагьай гаф я хьи, Видади Эмирова Советрин Дагъустандин чилел сифте яз эцигиз хьайи вири чIехи объектрин, гьа жергедай яз КОР-динни, технический гьисабунар кьаз, абур кардик кутаз, регьбервал гана. Кьиле В.Эмиров авай Техкомди республикадин консервиярдай, хамар гьялдай ва маса карханаяр гуьнгуьна хтунин, статистикадин материалар кIватIунин, абур кардик кутунин месэлайризни регьбервал гана.
Виридалайни кьилинди ва гьакьван муракабди, четинвилералди кьиле фейиди КОР тухун, Сулакдин яд Махачкъаладив агакьарун хьайиди къейднава вичин кхьинра чIехи инженерди.
КОР тухунин кIвалахар чи республикада садани вилив хуьн тавур тегьерда (я Россияда, я къецепата), гьакьван фад ва ашкъилувилелди кьиле фена. Адаз “халкьдин чIехи эцигун” лугьузва. ГьикI хьи, ам дагъвийри, са жуьрединни техника авачиз, лопаткайринни кацайрин куьмекдалди, чпин кьецIил гъилералди тухвана. Гьакьван гзаф накьвар, къванер, эгъуьниз, къерехдиз акъудна, чIехи цлар эцигна, муькъвер, шлюзар туькIуьрна.
Им, дугъриданни, фялейринни лежберрин, акьалтIай кесибрин тереф хвейи цIийи гьукумди — Советрин Автономияди руьгьламишнавай халкьди къалурай садвал, кьегьалвал, ашкъилувал хьана! И ашкъилувилел гьейранвал ийиз, иниз М.И.Калинин, К.Е.Ворошилов, С.М.Буденный ва маса ксар — РСФСР-дин ва СССР-дин гьукуматдин чIехи векилар атайдини тарихда гьатнава.
1921-йисуз эгъуьниз эгечIай чIехи къанал 1923-йисуз куьтягьна, Сулакдин яд чи меркездив агакьна. Дагъустандиз гьа чIавуз чи государстводин а чIаван чIехи сад лагьай награда — Зегьметдин Яру пайдах орден ганай.
Къаналди 30 агъзур гектардилайни виниз чилер цик кутадай, абур кьелерикай михьдай, уьленар кьурурдай мумкинвал гана…
Сулакдин яд Махачкъаладив агакьариз инсанар гьеле ХIХ асирдани са шумудра алахъайди тарихда гьатнава. Амма Шамхал-Термендин ягъвалай инихъди гъиз хьаначир. ЦIуд йисаралди чIугур зегьметар бада фенай. Технический гьисабунар дуьз жезвачир.
Видади Эмирова а гьисабунар устадвилелди кьиле тухвана. Куьгьне къаналдин са шумуд къекъуьн дегишарна, Шамхал-Термендин ягъвани къаналдин кIан ва къвалар саки километрни зуран мензилда, 500 агъзур кубометрдин кьван кьадарда аваз, накьвар ва къванер масанихъ акъудуналди, деринарна. Яд вич-вичелай авахьдайвал авуна. В.Эмирова рикIел хкизвайвал, и крарин къимет КОР-дин вири кIвалахрин са паюниз барабар тир. ЯтIани халкьди зайифвал къалурнач!..
Машгьур журналист, публицист Д.Трунован “Экуьнихъди рехъ” (Махачкъала, Даггиз, 1963.) тIвар алай ктабда кхьенва: “Халкьдин гьукумди ва азад зегьметди махарик жедай хьтин аламат арадал гъана. Лап са куьруь вахтунда и кьил а кьил таквадай чуьлдилай вили рангунин жанлу дамар чIугуна. Иниз мугьман хьайи М.И.Калининни К.Е.Ворошилов тажуб хьана амукьнай. Абуру дагъустанвийрин и зегьмет зурба Нил вацI муьтIуьгъарай Египетдин агьалийрин гьунардив гекъигнай”. (ТIвар кьунвай ктабдин 268-чин).
* * *
Видади Эмировахъ гьунарар гзаф хьайиди хьиз, гьайиф хьи, адаз кьецI гуз алахъай чIулав къуватарни гзаф авай. Абурун чIулав гъибетралди Дагъустандин лап гуьркем рухвайрикай сад неинки вичин еке ва жавабдар кIвалахривай, гьакI уьмуьрдивайни авуна. Дагъустанни ахьтин хцикай магьрум хьана… Гьа жазайрин нетижа яз, В.Эмиров 1942-йисуз рагьметдиз фена. Вучда, чи тарихда ихьтин кьисметар тIимил гьалтзавач. Амма халкьди вичин хва рикIелай алуднавач.
Стхаяр тир Эмировриз талукьарна, 2003-йисуз Ахцегьа кьиле тухвай шадвилин чIехи мярекатра иштиракдай мумкинвал чазни хьанай. Сад лагьайди, ина машгьур рухваяр дидедиз хьайи кIвалерин цлал рикIел хуьнин плита (кьул) алкIурна; абурун тIварунихъ райцентрадин чIехи цIийи куьчейрикай сад яна; Ахцегь райадминистрациядин залда жемиятдин чIехи собрание эвер гана; писатель ва публицист Дж.Н.Агьмедован “Кьве стхадикай повесть” ктаб чапдай акъудиз такьатар чара авуна; хейлин маса серенжемарни кьиле тухванай.
Гьа чIавузни, гуьгъуьнлайни гзаф мярекатрал “Вуздин вириз” адан гьакъикъи регьбердин — Видади Эмирован тIвар хгун истемишзавай къарарар кьабулна. Амма чи гьукумдин сагьибар и месэлайривай, гьамиша хьиз, вучиз ятIани, яргъа я. Яд хъвазва гьа виряй, яд гузва чилериз, магьалриз гьа къаналдай. Гьа са вахтунда а вирни, къанални арадал гъайи касдин тIвар вучиз ятIани кьаз кIанзавач. Ихьтин адалатсузвилел эхир эцигдай вахт фадлай алукьнава!
Стхаяр тир Эмировар рикIел хкунин межлисдал, Ахцегьа, жуван гьейранвал за ихьтин цIараралди къалурнай:
Цаварилай циф алатна,
Чилерилай йиф алатна,
Зи рикIин гьайиф алатна,
Эмировар акурла.
Самур вацIуз сел хтана,
Чи дагълариз кьел хтана,
Чи кимерал эл хтана,
Эмировар акурла.
Икрамда за ихьтин чилиз,
Гьар са кимиз, гьар са кIвализ,
Кьил жезва зи гена виниз,
Эмировар акурла!
Аферин квез, азиз дустар!
Гьар са хва я са арифдар!
За мад ва мад куь тарифда,
Эмировар акурла!..
И кар за гилани ийизва. Тарифзава Эмироврин, дамахзава абурун гьунаррал…
Мердали Жалилов
