Махачкъала шегьер. 8-сентябрь «Дуствилин кIвал». ЧIехи зал си­ве-сивди инсанрив ацIанва. Ина гьакIни Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликов, РД-дин Халкьдин Собранидин Председатель Заур Аскендеров, Гьукуматдин Председатель Абдулмуслим Абдулмуслимов, волонтерар, «Сифтебурун гьерекатдин» векилар, «Зарница» къугъу­нин иштиракчияр, «Жаван лекьер» дестеяр ава. Залда дя­вей­­рин, зегьметдин ветеранри, во­ен­нийри, СВО-дин иштиракчийри ва абурун бубайри, дидейри чкаяр кьунва. Виридан макьсад сад я: сифте яз къалурзавай документальный «Руьгьдиз къуватлубур» кинодиз килигун.

Дикторди къейд авурвал, ЧIехи Гъалибвилин 80 йисан юбилейдин­ ва Ватан хуьзвайбурун йисуз­ ихьтин фильм майдандиз акъудун метлеблу, лишанлу кар хьанва. Художественный, яратмишзавай ксари туькIуьрнавай фильмайрилай та­фа­­ватлу яз, документальный фильм­да гьар са гьерекат, рахун, шикил гьакъикъибур я, гьавиляй абуру инсандиз ийизвай таъсирни екеди я.

Фильмда Ватан жуьрэтлувилелди хуьзвай цIуд аскердин ва абурун дидейрин уьмуьрдин куьруь ва лап важиблу вакъиайрикай суьгьбетзаватIани, Россиядин уьт­квем, вафалу аскердин ва адаз ватанпересвилин тербия ганвай дидедин умуми къамат арадал гъанва. Им документальный фильмдин кьилин лайихлувал я.

Сегьнедиз фильмдин автор, СВО-да телеф хьайи жегьил лейтенант Азиман диде Мегьрибан Муслимовадиз теклифна.

— Чун, чи балаяр Ватандин ЧIехи дяведа фашистрал гъалибвал къачур чIехи бубайрин веледар я, — сесиник пашманвал, зурзун кваз рахана чIулав либас алай дишегьли. — Абурун баркаллу крариз вафалу хьун, абур давамарун чи буржи я. 80 йис алатайла, чи рухваяр мад цIийи фашистрикай, РагъакIидай патан къурхуйрикай Ватан хуьниз мажбур хьанва. Ватандин азадвал, итижар патал абуру чпин чанар къурбандзава. Фильм гьахьтин рухвайрикай я. Материал кIватIиз, чун 12 муниципалитетдиз фена, виш сятда килигдай съемкаяр авуна. Заз сифте нубатда Дагъустандин Кьил Сергей Алимовичаз сагърай лугьуз кIанзава. Адан куьмек, иштираквал хьаначиртIа, фильм арадал къведачир. Фильмдик чпин зегьметдин, пешекарвилин пай кутур амай юлдашрилайни разивалзава. Фильм дяведин махсус серенжемда рухваяр телеф хьанвай вири дидейриз ва чи викIегь аскерриз бахшзава. ГьикI лагьайтIа, балаяр амачир дидейри кьил агъузнавач, ватандиз рикIивай къуллугъ авуналди, абуру игит рухвайрин къени крар давамарзава.

— Юлдашар, квез чир хьун лазим я, документальный кино гьазурун четин кар ятIани, автордилай ва адан куьмекчийрилай чпин хивез къачур везифа тамамариз алакьна. Россиядин аскердин викIегьвиликай ва къулан чимивал, халкьдин адетар, дидед чIал ва диндин бинеяр хуьзвай дидейрин патай ватандиз, рухвайриз авай кIанивиликай гьазурнавай и фильм Россияда сад лагьайди я.  Ана халис ватанпересрикай ихтилат физва. Фильмдин метлеб зурбади я. Ам чи уьлкведин гьар са региондин агьалийриз аквадайвал авуна кIанда, — лагьана РФ-дин Госдумадин депутат Бийсултан Хамзаева.

Фильм Ватандин ЧIехи дяведин женгер кьиле физвай шикилрилай башламиш жезва. Абурун гуьгъуьналлаз Россиядин Президент Владимир Путина дяведин махсус­ серенжем кьиле тухунин макьсад­рикай ва игитар са вахтундани ри­кIелай алуд тийидайдакай лугьузва. Ахпа Дагъустандин игит рухваяр хайи ва яшамиш хьайи ерийрин, тIебиатдин гуьрчег чкайрин шикилрин къужахда авай са-са дидеди вичин хцикай суьгьбетзава, чан аламайдакай хьиз. РикI ишез, вилерилай гьамга-гьамга стIалар авахьиз. Рухвайрин шикилар, шабагьар, спортдин кубокар, дипломар къалуриз. Дидейрин гьар са гафуни, рикIел хкунри тамашачидиз таъсирзава. АцIанвай зал кисна килигзава, яб акалзава. Залда ацукьнавайбуруни ара-ара вилер накъварикай михьзавайди аквазва.

Цуьк ахъайнавай багъда камар язавай диде Хадижат Сайкумовади вичин хва, сержант Махачакай суьгьбетзава.

— Хва телеф хьунин дерт акъудна лугьуз тежерди я. И дерт садазни такурай. Зун дуьньядикай пай атIана амай. Са юкъуз зи патав Махачан юлдаш руш атана. Ада вичиз Махач пара гуьзел багъда аваз, ахварай акуналда. «Им зи багъ я, дад аку емишрикай, дустаризни теклифа» лагьаналда зи хци. Гьа инлай бейнида фикир гьатна. Багъ, багъ. Зун хва Махач рикIел хуьнин багъ кутаз эгечIна. Са йисуз кьван, гъилелди тухуз, тарариз яд гана. И кардикай хабар хьайила, Сергей Алимовича багъдиз кьван яд, экв гъиз, рехъ туькIуьриз куьмекна. Сагърай вич. Ингье гила хъсан багъ арадал атанва. Аник рухваяр телеф хьайи дидейрини чпин  пай кутазва. Къвезва ва чпин рухвайрин тIварарихъ къелемар  цазва. Залай чешне къачуна, вири республикада кьегьал аскерар рикIел хуьнин багълар кутазва.

Веледрик хъсан ва я пис ерияр кутазвайди хизан я. Телеф хьан­ватIани, за жуван хцел дамахзава. ДатIана рикIел адан гафар хквезва. «Вири авай чкада зунни жеда, диде. Эгер зун тефейтIа, вуж фида? На гзаф фикирмир, вири хъсан жеда».

Гьа икI, фильмда сад-садан гуьгъуьналлаз жегьил, амма гьеле ясдин партал аламай дидеяр пайда жезва. Кумсият Къурбанова, Месей Османова, Айшат Нурмегьамедова, Разият Багомедова, Альмира Елманбетова, Мегьрибан Муслимова, Аминат Абужанатова, Сапижат Мазаева, Тамара Суьгьбетова. Чпин къени, уьтквем, ватанперес, уьмуьрдин са гъвечIи паюна анжах лайихлу крар авур, Ватандин итижар патал жегьил чанар къурбанднавай Мегьамедакай, Сунгуракай, Мегьамедханакай, Пайзулакай, Кайтарбиякай, Азимакай, Имам — пашадикай, Нурмегьамедакай, Жамалакай ихтилат ийиз, рикIел хкиз.

Дидейрин суьгьбетрай рухвайриз хас умуми ерияр аквазва: ватан кIан хьун, къастунал кIевивал, юлдашриз, масадаз куьмек гун, четин вахтунда кьулухъ акъваз тавун, буржидиз вафалувал къалурун, тIварцIел леке гъидай кардиз рехъ тагун. Жуьреба-жуьре миллетрин (къумукь, авар, дарги, лезги, ногъай, табасаран, лак…) векилар тиртIани, садбур дагълара, аранра, масадбур шегьерра яшамиш хьанатIани, жуьреба-жуьре частара къуллугънатIани, женгинин юлдашар къутармишдайла, гьужумдиз фидайла, командиррин муракаб тапшуругъар тамамардайла, вирида викIегьвал, жуьрэтлувал къалурна, чпикай ваъ, сифте нубатда юлдашрикай, буржи намуслувилелди кьилиз акъудуникай фикирна. Ди­дейри лап куьруьдаказ ихтилат авунатIани, гьар са кьегьалдин куьруь, амма баркаллу уьмуьр, жуьрэтлу, дирибаш дидейрин кIвалах кьилдин  ктаб кхьиниз, фильм гьазуруниз лайихлу я.

Документрин, архивдин материалрин бинедаллаз туькIуьрнавай фильмдиз тамашачийри виниз тир къимет гана — абуру, къарагъна, саки кьве декьикьада капар яна. Эхиримжи гаф рахай Сергей Меликова лагьана:

— Дидейрин игитвал рухвайрин кар давамарун я. Фильмда ихтилат физвай анжах цIуд аскер, офицер ваъ, дяведин махсус серенжемда иштиракзавай чи вири рухваяр игитар я. Абурун ивида чи бубайрин мягькем  руьгь ава. Абуру Ватандин аслу туширвал, азадвал, итижар, милли адетар, чи динар хуьн патал чанар гана. Гьахьтин дирибаш, буржидиз, Ватандиз вафалу рухваяр тербияламишай дидейриз ва гьакI бубайризни за рикIин сидкьидай сагърай лугьузва. Чи дидейрин уьмуьр ва рухвайрин игитвилер вири уьлкведиз чешне я.  Фильмдай чаз къенин уьмуьрдин ва махсус серенжемдин гьахълувал аквазва. Чпин кьегьал рухвайрикай суьгьбетзавай дидейрин сес гьар садан рикIив агакьна. Ихьтин дидеяр чна хвена кIанда.

Фильм гьазурунин карда иштиракай ксариз Сергей Меликова гьуьрметдин грамотаяр гана. Эхирдай кьегьалрин дидейри хейлин гагьди Сергей Меликовахъ галаз суьгьбетарна.

Нариман Ибрагьимов