Дуьньяда, официальный тушир делилралди, 50 агъзурдалай виниз жуьреба-жуьре пешеяр ава. Йисалай-суз абурал мадни цIийи­бур алава хъжезва. Икьван пешейрикай рикIиз хушди, “жуванди” жагъурун ре­гьят кар туш. Амма чи макъаладин игитдиз — Махачкъалада, “Пальмира” обществода кардик квай “Куьмек” (“Помощь”) поли­кли­ни­кадин кьилин духтур  Зарема  Шагьвеледовна  Хайрулаевадиз  (Саидалиева) — вичин уьмуьр­дин рехъ хкягъун са кIусни ­четин хьанач. Духтурвилин пеше ада гьеле школада амаз хкянавай. Им адан бубадин мурадни тир. Рушни, бубани са кIусни ягъал­миш хьанач. Заремадикай виниз тир чирвилер авай пешекар хьиз, чарадан тIалдикай хабар кьадай халис духтур, гьакI вичел дамах ийиз жедай, лугьурвал, къене чIехи рикI авай инсан хкатна…

Зарема Шагьвеледовнадин ери-бине Мегьарамдхуьруьн райондин Къартас-Къазмайрилай я. Ам Махачкъалада дидедиз хьана. 1991-йисуз меркездин 15-нумрадин юкьван мектебда 9-класс акьалтIарайла, адан 13 йис тир. Руш, кьве имтигьанни “5” къиметдалди вахкана, Даггосмединститутдин патав гвай медицинадин махсус классдиз гьахьзава. А чIа­вуз аниз вири Дагъустандай чпихъ бажарагъ авай аялар кьабулзавай. Гуьгъуьнлай  З.Саидалиевади мединститут акьал­тIар­на, хирургвилин пеше къачуна. Махачкъалада, Москвада, Санкт-Петербургда хирургдин, хирург-эндоскопиствилин, здравоохраненидин организаторвилин рекьерай пешекарвал хкажна. Махачкъалада шегьердин 2-нумрадин больницада хирургиядин отделенида, республикадин садакай масадак акатдай азаррин центрада (ина кIвалахиз башламишай зур йисалай ам эндоскопиядин отделенидин заведующийвиле тайинарзава) кIвалахна. 2018-йисалай адал медицинадин полисдин жигьетдай куьмекар гудай «Куьмек» (ам 2016-йисуз ачухна, Зарема Шагьвеледовнадал къведалди алатай кьве йисуз ина пуд кьилин духтур дегиш хьана) поликлиникада кьилин духтурдин жавабдар къуллугъ ихтибарзава. КIва­лахай вири чкайра хьиз, вичи регьбервал гузвай коллективдани Зарема духтурдихъ еке гьуьрмет ва авторитет ава. Алай вахтунда ина, дуствилин коллективда, 15-да­лай виниз пешекарри кIва­лах­зава. Зарема Шагьвеледовнади неинки чпихъ духтурвилин еке тежриба ва бажарагълувал авай, гьакIни са шумуд хиляй куьмекар гуз алакьзавай халис пешекарар санал кIватIнава.

Тариф авун туш, Москвадай ФОМС-дин бинедаллаз (яни медполисрин гьисабдай яз) къуллугъар агакьарзавай поликлиникаяр ахтармишдайбур атайла, “Куьмек” поликлиникади гьич са гъалатIни квачиз кIвалахзавайди тестикь хьана. Анжах са и поликлиникадин къуллугъчийрив чпин мажибар вахтунда агакьна. Мадни ина са кабинетдай масаниз ракъуриз азарлу инсанар инжиклу авуниз гьич  рехъ гузвач. Заз чиз, и карди кьилин духтурдилай хъсан коллектив кIватIиз алакьнавайди мад сеферда тестикьарзава. Шегьердин къерехда авай инаг патарив яшамиш жезвай инсанриз, дугъриданни, куьмекзавай чкадиз элкъвенва. Иллаки коронавирусдин тIугъвалдин девирда гзафбур ина ажалдин къармахрай акъудна. Поликлиника, секин, вичикай гзафбуруз хабар авачир чкада ава­тIани, са сеферда иниз атай инсанди, азарлуда, герек атай дуьшуьшра ви­чин багъриярни, мукьва-кьилиярни, дустарни иниз гъида…

— ГъвечIизамаз зун лап заландаказ азарлу хьана, больницадиз аватна. А чIавуз духтурар азарлуйрив эгечIзавай тегьер, зун хьайи гьал, зи руьгьдинни бедендин ажузвал зи ри­кIелай садрани алатдач. Анлай инихъ азарлу гьар са касдин чкадал за жув эцигзава, — суьгьбетзава Зарема духтурди. — Чил эл­къвей­­ди тирдахъ, авур хъсанвал квахь тийидайдахъ за кIевелай инанмишвалзава. Заз гайи тербия гьахьтинди я. Адетдин инсандин тIем акакь тийидай месэлаяр хьайитIани, гьялиз тежедай месэлаяр авайди туш. Эгер чна гьар сада жувалай алакьдай­ куьмек гуз хьайи­тIа, гьаларни хъсан жеда, дуьньяни — ислягь. Заз жувалай алакьдай куь­мек гун тавуна кьарай къведач. Ма­сакIа хьун лазим туш. Бязи вахтара уьмуьрда чахъ галаз­ патав яшамиш жезвай касдиз чун хъсан чир тахьунни мумкин я, яргъа авай инсан гьасятда куьмекдиз къведа. Ковиддикди кIевиз азарлу хьайила, вирусди зи жигерриз еке зарар ганвай, ажалдин къармахрай зун гьави­ляй акъатна жеди, — хъуьрезва ам. — Ковид­дин девирди чи уьмуьрда дерин гел туна…

Зарема духтурдихъ галаз суьгьбетзавай вахтунда поликлиникада гинеколог яз кIва­лахзавай Сияра Гьуьсейнова атана. Зун иниз атунин макьсад чир хьайила (и арада Зарема Шагьвеледовна гъвечIи аял гваз атанвай дидедихъ галаз рахазвай), ада ихьтин гафар лагьана:

— Зарема Шагьвеледовна хьтин вири патарихъай тамам — виниз тир пешекарвал авай духтурар, мергьяматлу, чарадан тIал жуванди хьиз гьиссдай, рикI ва гъил ачух инсанар зал уьмуьрда тIимил гьалтна. За Вологда, ЦIийи Уренгой, Санкт-Петербург шегьерра 40-далай виниз йисара кIвалахна. Дагъустандиз хтайла, кьисметди зун и центрадиз акъудунал за разивалзава.

— Зарема духтур акьван масадахъ рикI кудай инсан я хьи, ада вичелай алакьдай кар кьилиз акъуд тавуна тадач, ам гьар садав ви­чин багърийрив хьиз эгечIдай инсан я. Аферин вичиз тербия гайи диде-бубадиз! — алава хъийизва суьгьбетдик экечIай, и поликлиникада мукьвал-мукьвал вичин сагъламвал мягькемарзавай Пакизат Рагьим­хано­вади.

И арада процедураяр кьилиз акъуддай палатада, капельницадик квай  азарлу дишегьлиди заз вичин патав эверзава.

— Зарема Шагьвеледовна хьтин духтурар гзаф хьанайтIа, азарлуяр кIеве гьатдачир. Зун меркездин центрада яшамиш жезватIани, яргъа авай и поликлиникадиз атунин себеб духтур азарлуйрив эгечIзавай тегьердихъ галаз алакъалу я. Онкологиядикди начагъ яз алатнавай 5 йисуз операция, адалай гуьгъуь­низ химиотерапия авун патал зун азарханайра гзаф хьана, амма Зарема Шагьвеледовна хьтин инсанвал квадар тавунвай духтурар, инсанар зал лап тек-туьк гьалтна. Виринра ви хам алажиз алахънавайбур я. Къуй вичин вири багърияр сагърай! — алхишна дишегьлиди (адан фамилия Садикьова тир).

— Бязи вахтара уьмуьрда акьван къариб крар жеда хьи. Чун патав гвай затI кваз такьу­на, яргъара къекъведа, ахпа жуван патав гвай затI аквада. За яргъалди ихтилатдач, — зун журналист тирди чир хьайила, суьгьбетдив са яшлу итим эгечIна. — Гъилин тупIун па­та­хъай шегьердин участокдин поликлиникайрилай эгечIна, республикадин кожвендиспансердилай, кьилдин ксаринбур тир поликлиникадилай хкечIна зун тефей чка амукьнач. Пулар кIамай кьван акъатна: жуьреба-жуьре анализризни, дарманризни, амма санани заз куьмек хьанач. Зун и поликлиникадин патав яшамиш жезва. ГьикI ятIани са сеферда шегьердай кIвализ хъфидайла, зун иниз гьахьна. Зарема духтурди зи тIуб сагъар­на, вичелай Аллагь рази хьурай! Гила зун иниз зи тIазвай яб къалуриз атанва.

ГъвечIи пациентдин гьал ахтармишна хтай Зарема духтурдихъ галаз за суьгьбет давамарзава. Адан ихтилатдихъ за дикъетдивди яб акалзава ва фикирзава: камаллувал, акьуллувал, дерин чирвилер хьиз, рикIин михьивални ачухвал, акьалтI тийир мергьяматлувал, жувавай жедай куьмек тагана тун тавун анихъ амукьрай, гьар са касдив, жуван­ багъридив хьиз, эгечIдай руьгьдин ге­гьенш­вал, гьар садаз куьмек авунин гьазурлухвал…  Къилихдин инсанвилин виниз тир ерияр гьинай ятIа? Гьич тахьайтIа, йифен гьи вахтунда хьайитIани, атай зенгиниз жаваб гуз гзафбурулай алакьзавани, гзафбур гьазур яни? Амма Зарема Шагьвеледовнади азарлудан патай йифен сятдин 3-даз атай зенгинизни жаваб гуда. Гьахьтинди я адан тIебиат, къилих…

Катран мукай кард къарагъда лугьузва бубайрин мисалда. Дидедини бубади гайи  тербия, абуру аялриз къалурай чешне, абурувай аялзамаз кужумай къилихдин хъсан ерияр… —  чи уьмуьрдин маякар, уьмуьр, гьатта четин къадамрани, абурлудаказ кьиле ­тухуз куьмекзавай къуват я. Зун са кIусни ягъал­миш хьанач. Зарема духтурдивни ­чешнелу тербия агакьна, дидени буба адаз уьмуьр­дин маякар хьана. Зарема Шагьвеледовна халис вичин бубадин руш я.

— Бубадиз зун гзаф кIанда, зун авай са руш я кьван, — дамахдивди лугьузва ада. — Чи хизанда кьве стхани чIехи хьана. Абурни чпин хизанрихъ галаз Махачкъалада яшамиш жезва. Бубади мукьвал-мукьвал тикрардай: “Чан балаяр, эгер квез квекай хъсан инсанар хкатна кIанзаватIа, кIела! Квехъ чирвилер хьайитIа, вири жеда”. И гафар чи хизанда лозунг хьиз тир. Бубадин гаф чна кIвачерик вегьенач. Вирида хъсан кIелна, кьилин образование къачуна. Дидени и карда чаз куьмекчи хьана. Са гафуналди, бахтлу ва жемият патал хийирлу инсанар хкатдайвал чаз кIвале вири шартIар тешкилнавай, чаз чи ди­дени буба хъсан чешне хьана.

Шегьерда дидедиз хьайи аялар яз абуруз лезги чIал хъсандиз чир хьунни диде-бубадин тербиядин лайихлувал я. Гьайиф хьи, диде Светлана Зияудиновна (пенсиядиз­ экъечIдалди ада меркездин чIехибуру­кай са туьквенда товаровед яз яргъал йисара зегьмет чIугуна) ковиддикди абурувай къакъатна. Аллагьди вичиз рагьметар гурай!

Буба Шагьвелед Саидалиева яргъал йисара республикадин меркезда юрист, следователь, МВД-дин 6-отделдин начальник, отставкадиз экъечIайлани регистрационный палатадин начальник, юстициядин минис­трдин куьмекчи яз жавабдар къуллугърал зегьмет чIугуна.

Дишегьлидиз кIвалахда, уьмуьрда къуват гузвай са чешме мадни ава — патав гъавурда акьадай уьмуьрдин юлдаш хьунилай гзаф крар аслу я. Зарема духтурдин уьмуьр­дин юлдаш Мегьамед аварви (алай вахтунда “Куьмек” поликлиникадин гендиректор), машгьур тухумдин векил я. Адан буба ядерный физикадай академик я, яргъал йисара ДГПУ-дин кафедрадин заведующий яз кIва­лахна. Дидеди и вузда тербиядин рекьяй проректордин везифаяр тамамарзава. ЧIехи диде Багжат Буйнакскда интернатдин директор тир. Зарема ва Мегьамед Хайрулаеврин хизанда пуд аял ава, вири студентар я. Расула, программиствал хкяна, политехнический, Багжата ДГУ-дин патав гвай юридический колледжра кIелзава. Мегьамед, имтигьа­нар вири “5” къиметдалди вахкана, Владикавказда авай Суворован училищедиз дагъустанвийрикай гьахьнавай са студент я.

Зарема духтурдихъ галаз кьиле фейи суьгьбетдилай кьулухъ зи фикирдиз X-XI асирра яшамиш хьайи духтур, математик, фи­зик, музыкант, философ Авиценнадин келимаяр къвезва:  “Духтурдихъ азардихъ галаз женг чIугвадай пуд яракь ава: гаф, набатат, чукIул”. Куьне садра фикир це, гьикьван девирар алатнаватIа, сифте чкадал вуч алатIа! Зарема Шагьвеледовна хьтин духтурар чахъ амай кьван чи гележегни хъсанди жедайдахъ инанмишвал гузва.

Рагнеда Рамалданова