Тарихда гьатнавай делилралди, урус яракьдин винизвал, урус командирринни аскеррин жуьрэтлувал, алакьунрин, бажарагъдин артуханвал успатзавай дявеяр, женгер садни-кьвед хьанач. 1770-йисуз туьркверинни урусрин арада кьиле фейи Чесмадин женгни ахьтинбурукай сад я.
РикIел хкиз кIанзава хьи, Кавказдин чилерин, ЧIулав гьуьлуьн, Крымдин иесивал авунин къастар авай уьлквеяр тIимил тушир. Иллаки Урусатдин ва Туьркиядин империяр чпин итижар патал алахъна. 1568-1918-йисара урусринни туьркверин арада 12 сеферда дявеяр кьиле фена. Абурун арада Эгей гьуьлуьн ятара Туьркиядин РагъакIидай патан къерехда Чесмадин кьураматдиз гьахьнавай паюна (бухтада) дяведин гьерекатарни арадал атана.
Лугьун лазим я хьи, и женг елкенар алай флотдин гимийрин арада кьиле фейи чIехибурукай сад я. Ам кьве патал пай жезва. Сад лагьай женг Хиоссдин проливда 5-июлдиз кьиле фена, кьвед лагьайдини — Чесмадин бухтада 7-июлдиз. А чIавуз туьркверин флотдиз еке ягъунар кьуна.
1768-йисуз туьркверихъ галаз дяведик экечIай Урусатдин пачагьди Балтийский гьуьлуьн флотдикай са шумуд эскадра, туьркверин дикъетлувал квадарун патал, Средиземный гьуьлел рекье туна. 1769-йисуз Кронштатдай адмирал Г.Спиридов ва контр-адмирал Д.Эльфинстон кьиле аваз кьве эскадра рекье туна. Средиземный гьуьлел алай къуватриз граф А.Орлова регьбервал гузвай.
1770-йисан июндин эхирра урусрин сад авунвай эскадрадиз Туьркверин флот Чесмадин гьуьлуьн кьураматдиз гьахьнавай паюна авайди акуна.
Хъсандиз яракьламишнавай 16 гимидикай, 6 фрегатдикай ва куьмекчи 50 луьткведикай ибарат (абурал 1430 яракь-туп алай) флотдиз Ибрагьим Хусамиддин-пашади команда гузвай. Урусрин флотдик хъсандиз яракьламишнавай 9 гими, 3 фрегат ва 17 луьткве (740 яракь-туп) квай. Аквазвайвал, туьркверин флотдихъ кьве сеферда артухан къуватар авай.
Тарихчийри къейдзавайвал, туьркверин гимияр чIемерукдин жуьреда, къенез ян гана акъвазнавай. Сад лагьай цIарцIе 7 гими ва кьвед лагьай цIарцIени 12 гимини фрегат акъвазарнавай. Куьмекчи луьтквеяр кьвед лагьай цIарцIелай анихъ галай. Гимияр и жуьреда акъвазаруни абуруз гегьеншдиз инихъ-анихъ фидай ва чпиз кIанивал артиллерия ишлемишдай мумкинвал гузвачир.
Урусрин командирри ихьтин гьалдиз дуьзгуьн къимет гана ва адмирал Спиридован теклифдалди, туьркверин гимийриз гзаф зиян гудай къайдада женгиник экечIна.
5-июлдин экуьнахъ урусрин эскадра Хиоссдин проливдиз гьахьна ва главнокомандующий Алексей Орлован буйругъдалди, жергейра акъвазна. Орлов вич “Пуд Иерарх” тIвар алай, хъсандиз яракьламишнавай гимида авай. Кьиле “Европа” ва “Евстафий” гимияр акъвазнавай. И гимийрал Спиридован эмирдалди Урусатдин пайдахарни хкажнавай. Сятдин 11-даз эскадради душмандин флотдал гьужумна. Урусрин гимияр патав агакьдайла, туьрквери тупарай яна. Сада-садаз тупарай цIай гуникди туьркверин “Реал-Мустафа” ва урусрин “Евстафий” гимийри цIай кьуна. Са арадилай кьведни хъиткьинна. Адмирал Спиридовалай гими хъиткьиндалди масадаз эхкъечIиз алакьна. Флагмандин гими батмиш хьайила душмандин флотдин жергейрик синих акатна. Урусри туьрквер мадни кIеве туна.
Гуьгъуьнин юкъуз кьилин командующий А.Орлован гуьзчивилик кваз военный совет кIватIна. Ана командирар Г.Спиридова, С.Грейга, Д.Эльфинстона, Ю.Долгорукова, И.Ганибалла ва масабуру иштиракна. Орловани Спиридова, йифен шагьвардикай менфят къачуна, Чесмадин бухтада авай туьркверин флотдиз цIай ягъун теклифна. И кар патал С.Грейган командованидик кваз махсус 4 десте (хъсандиз яракьламишнавай 4 гими, 2 фрегат ва тупар гзаф алай “ЦIайлапан” гими) тешкилна.
Орлован эмирдалди Грейг тади гьалда Чесмадин бухтадиз мукьва хьана ва галаз-галаз туьркверин гимийрал бомбаяр гадарна. Абуруз “Европа”, “Ростислав”, “Саратов”, “Африка”, “ЦIайлапан” гимийрини куьмек гана. Са акьван вахт алатнач, туьркверин сад лагьай гими хъиткьинна. ЦIай квай кIусар, кIарасар маса гимийризни аватна. Са арадилай кьвед лагьай гимини хъиткьинна. Урусри тупарай ягъунарни акъвазарнач. Ина халисан цIун ялавар арадал атана. Экуьнахъ малум хьайивал, туьркверин лап хъсандиз яракьламишнавай 15 гими, 6 фрегат ва куьмекчи 40 луьткве канвай. “Родос” тIвар алай гими урусрин гъиле гьатнавай. Эгер туьркверикай 11 агъзур кас телеф хьанатIа, урусрикай кьейиди анжах 11 кас тир.
Урусатдин флотди къазанмишай гъалибвиликай Петербургдизни хабар агакьна. Пачагь II Екатеринади граф Орловаз гъалибвал мубаракзавай ва сагърай лугьузвай чар рекье туна. Женгера тафаватлу хьайи командирар, матросар жумартвилелди шабагьралди къейдна.
Военный ва политический жигьетдай Чесмадин женгинихъ еке метлеб хьана. Флотдин чIехи паюникай магьрум хьайи Туьркияди урусриз акси гьерекатар хъувунач. Гьа и кар себеб яз урусрини туьрквери Кючук-Кайнарджийский ислягьвилин икьрарни кутIунна. Чесмадин женгини Урусатдин флотдин итиж ва метлеб хкажна.
И гъалибвал фикирда кьуна, II Екатеринади Царский Селода (1778-йис) Чесмадин колонна, Чесмадин дворец ва Чесмадин килиса эцигна.
