Нариман Ибрагьимов,
РФ-дин журналистрин ва писателрин
союзрин член, РД-дин культурадин лайихлу работник

ВацIукай кIам тийин эхир

Алай йисан июндин вацра са десте ватандашар Кьуьчхуьр Саидан 250 йисан юбилейдиз гьазурвал акунин месэла ве­ре­вирд ийиз кIватI хьана. Шаирдин ирсинин къайгъуда авай ксари важиблу месэлаяр къарагъарна, абур гьялдай ва юбилей­ кьиле тухуниз талукь фикирарни раиж­на: яратмишзавай ксари Кьуьчхуьр Саи­дакай, адан хуьруькай фильм туькIуь­рун, урус чIа­лаз таржума авунвай шииррин ктаб акъу­дун, шаирдин памятник гьазурун, Дер­­бентда, Махачкъалада, Москвада юбилейдин межлисар кьиле тухун…

Москвада кардик квай ФЛНКА-дин векил Амил Саркарова лагьана: “Кьуьчхуьр Саид, лезги эдебиятдин хьиз, Дагъустандин литературадин классикни я. Адакай ихтилат кватайла, гьа икI лугьунни герек я. Гьайиф хьи, чна ихьтин месэла фикирдай акъудзава. Кьуьчхуьр Саид, шаир хьунилай гъейри женгчини, бунтчини, халкьдиз азадвилихъ эверай кьегьал хвани тир. Кьуру гаф туш, XVII-XIX асирра­ Дагъустанда ахьтин шаир-женгчи хьанач. Гьавиляй ХХ асирдин машгьур критикар Н.Капиевади ва В.Огнева гьахълудаказ къейднай: “Кьуьчхуьр Саидан шиират ми­чIи йифиз цава экв авур сад лагьай гъед ва гележегда тIурфан жедайвилин сифте лишан я”. Ихьтин шаирдин, классикдин тIвар республикада кьиле физвай литературадин мярекатрал, алимрин макъалайра, докладра хкьазмач. Чунни кисна ацукьзава. Хандин кьве аял гваз цIуз хкадарай (ахлакьдин, марифатдин, инсанвилин жигьетдай викIегьвал туш­тIани)  Хочбаракай Милли Игит ийизва, Куьредин хандиз итимвилелди акси экъе­чIай Саид ри­кIелай ракъурзава. Вучиз эхир? Ам Шар­вилидин невейрикай сад я эхир. Бесрай жуван вацIукай кIам ийидай кьван. Кьуьчхуьр Саид хьтин шаирдин 250 йисан юбилей чна вини дережада аваз тухун лазим я”.

Даггоспедуниверситетдин филоло­гия­­­дин факультетдин декан, илимрин доктор Рус­лан Къадимова лагьана: “Гьар са халкьдин тарих, меденият, эдеби­ят­, яшайиш, гележег лап сихдаказ чIа­лахъ га­лаз ала­къалу я. ЧIал себеб яз халкьни арадал­ къвезва, чIала вири хилеризни таъсирзава. Улу-бубайрин ирсни къвезмай не­силрал чIала агакьарзава. Куьчхуьр Саи­дан­­­­ лайихлувал адакай ибарат я хьи, ада, ма­­са мисалар чахъ авач, лезги чIа­лал ви­чин­ жавагьирар теснифна ва къвезмай ша­ир­ризни и жигьетдай чешне къалурна. Са­ид Кавказдин лап чIехи шаирри­кай сад я. Адаз ги­ла кьванни вичиз къвезвай къимет гана кIан­да…”

Инал заз дуьньядин магьшур кьве ариф­дардин келимаяр рикIел хкиз кIан­зава. Аристотела лагьана: “Хъсан кар авун патал вич хаталувилик кутун, я ада­хъай кичIе тахьун — им викIегьвал я ва гьа ина жуьрэтлувални ава”. В. Белинскийди кхьена: “Баркаллувилин вири жуьрейрикай виридалайни тарифлуди, зурбади ва маса къачуз тежерди халкьдин патай къазанмишзавай баркаллувал, кIанивал я”.

Алирза Саидова къейд авурвал, “Кьуьч­­хуьр Саидан поэзиядин пайдахдал “Я ажал, я азадвал!” кхьенвай. Эхь, ада халкьдин игьтияжар, мурадар, итижар па­тал вичин уьмуьр, са куьнуьхъайни кичIе тахьана, хаталувиликни кутуна, халкьди ам, виш йисар алатнаватIани, бар­калла алаз вичин рикIе хвена, хуьзва.

ГьикI хуьдачир, зегьметчи инсанрал алай гуж, ханари, беглери, кавхайри лежберрал, хипехъанрал, малдаррал, гъуьр­че­хъанрал вегьезвай залан харжар, девран гьалзавайбурун гьахъсузвал, алдатмишун, ягьсузвал акур шаир чпин панагь­диз­ элкъвейла. Ам, душмандин хуруз экъе­чIай аскер хьиз вичин вири буй тирвал къарагъна, халкь истисмарзавай алчахриз ак­си экъечIна эхир. РикIяй акъатзавай ялав квай­ са шиирралди, манийралди ваъ, Кьуьч­­хуьр Саида Сурхай хандиз ахьтин ягъу­нар кьуна хьи, адан секинвални, йифен­ ахварни квахьнай.

Икьван гагьда печатда Кьуьчхуьр Саи­дан къуччагъвиликай, кьисасчивиликай ву­­­чиз ятIани кхьенач. Заз чидайвал, ашукь­­­­дин биографиядик синих, рехне кутаз кIан тахьайвиляй я жеди. Амма им рехне кутун­ туш, адан кьисасчивал, хандиз вичелай алакьдай кьван зиянар гун женгчивилиз, уьтквемвилиз хас делил я. Хандиз ам та­кIан хьунин сирни гьана ава.

Гьахъсуз крар Саидаз гьар камуна аквазвай. Кисна ацукьайтIа, хандин иш­тя­гьар­ ва ада жемятдиз ийизвай зулумар мадни ачух, гзаф жедайди чизвай шаирди зулумкардиз акси гьерекатар тухуз га­тIунна. И кар патал ада вичин къвалав викIегь, уьтквем юлдашарни кIватIна. Гьа икI, ара-ара хандин суьруьйрикай, нехиррикай, рамагрикай кьатIар алатиз, абур гьиниз фенатIани чир тежез хьана. Сурхай ханди вичин эменнидал мадни къаравулар эцигна, кьуд патахъ жаллатIар ракъурна, вичиз зиян гузвайбур чирун патал. ЯтIани садни гъиле гьатзавачир, ам­ма икI викIегьдиз хандин девлетрал гъил яргъи ийизвайди Саид я, ада чуьнуьхай гьайванар Самур, Куьре дерейрин кесибриз пайзава лугьудай ванер агакьзавай. Ам физ-хквезвай рекьерал гуьзчияр акъвазарайлани, суьруьйрикай, рамагрикай лапагар, балкIанар хкатзавай, хандин ни­кIерай техилдин гьамбарар тIимил жезвай. Хуьрера хандин нуькерриз аксивалзавай кьегьаларни артух жезвай. Ихьтин гьакъикъатди хан михьиз пехъи авунвай.

Сурхай хандихъ Шекидин хан илифна. Ада хандиз са вижевай шив гъанвай. Сурхая мугьманриз вижевай къунагъламишун тешкилна. Лугьузвайвал, гьа ина, яни межлисда, ашукь Саидани иштиракна. Шад мярекатдилай гуьгъуьниз Сурхай ханди вичин нуькерриз эверна, тагькимарна: “Тамаш, мугьманрин балкIанрал па­­ра мукъаят хьухь, эгер къачагъри чуь­нуь­хайтIа, чун вири Шекидин хандин вилик беябур жеда”.

Пакадин йикъан экуьнахъ Сурхай хан­дин­ утагъра гьарай-эвер гьатна. Адаз гъан­­вай шивни, мугьманрин балкIанарни абур хуьзвай дугуна амачир. Къаравуларни, гъилер-кIвачер кутIунна, сивера пекер аваз жагъана. Хан акьван пехъи хьана хьи, ада къаравулрин чандиз къаст авунин ва тади гьалда балкIанар жагъур хъувунин буйругъ гана. Кьуд патахъ фейи итимар кьилер куьрсна хтана. Амма са дестедиз ЦIехуьлрин базарда маса гузвай Шекидин хандин балкIан чир хьана. Кас кьуна ва хандин патав хкана. Зулумар авурла ада балкIан вичиз Саидан итимри багъишайди лагьана. Ихьтин делил гъиле гьатай хан кьисас вахчунин къастунив ацIана. Ада гзаф фикир-хиялна, эхир кьетIна: халкьдин арада машгьур кас кьиникьи чIе­хи гъулгъулани арадал гъун мумкин я. ИкI тахьун патал ам халкьдин вилик беябурна кIанда, ахпа адаз кIани жазани гуз жеда.

Кьуьчхуьр Саидан къуччагъвилерикай ихтилатар, риваятар мад ава.  Гьа вахтун­да  Хпежа Абдурагьим тIвар алай кас яша­миш жезвай. Адаз са гуьзел руш авай. ТIварни Гуьлхалум тир. ГьикI ятIани садра­ ам акурла, хандин сивяй цIаран яд фена. ЦIикьвед паб авайтIани, А.Ляметова къейд ийизвайвал, эхиримжиди Тителай тир Нарунж ялдай, Сурхаяз хпежвидин рушни вахчуз кIан хьана. Ада хуьруьз ви­чин итимар ракъурна. Абдурагьимавай атайбуруз акси гаф лугьуз хьанач, амма Гуьлхалум кIанзавай гадади Кьуьчхуьр Саи­даз хабарна ва вичиз куьмек гун тIа­лабна. Саида вичин юлдашарни галаз рушанни гададин хизанар са йифиз Къуба патаз акъудна. Анай абур ахпа Бакудиз фена.

Кьуьчхуьр Саидан куьмек агакьай инсанар чи дерейра гзаф хьана. Адан уьтквем, жумарт, хци рикI, ялавлу манияр себеб­ яз хандин пацук квай дагъвиярни викIегь, терс жезвай. ИкI амукьайтIа, пака маса крарни хьун мумкин тир. Гьавиляй Сурхая вичин чIулав кар авуна ва нубатдин межлисдал эверна, манияр лугьуз туна, “вичин папариз ягьсузвилелди тамашна” лагьай тахсир кутуна, жаллатIрив ашукьдин вилер акъудиз туна. Халкьдин панагь тир касдиз еке гуж авуна. Гьавиляй Кьуьчхуьр Саидан мецелай гьахьтин зулум хандални, абуруз вири мумкинвилер ганвай девирдални, пачагьлугъдални цIайлапанар ягъиз, гугрумар ийиз, хар къвана…

Утагъар ви чIулав хьурай,

Аватна са алпандин цIай!

* * *

АтIуй рикIин ивид паргъа,

Напакни намерд, къарагуьн!

* * *

Ивид вире авай гъуьлягъ,

МичIи хьурай ваз экуь рагъ.

* * *

Гъилер, беден ивид курут, келле буш,

Бес мус жеда са гьахъ-дуван,

къарагуьн?

* * *

Тарашиз йиф-югъ кесибрин мал-кIвалер,

Я Сад Аллагь, им вуч дуван хьана чаз?!

* * *

Са пенкьв кьванни гьатначни квез,

инсанар?

Гьинай гьатна квез и душман,

къарагуьн?

Вилаятда туна тапан дуванар,

Бес мус жеда са гьахъ-дуван,

къарагуьн?

Са патахъай гьайифдин кар я, чав ашукь­дин вири эсерар агакьнач. Муькуь патахъай, адан шиирар бейнида хвейи виридаз, абур кIватI хъийиз алахъайбуруз баркаллани къвезва. ИкI тахьанайтIа, чавай, гзаф маса шаирар, ашукьар хьиз, Кьуьчхуьр Саидни къакъатдай, квахьдай.

Жува-жуваз гьикьван герек авач лагьа­натIани, рикIе датIана тIал твазвай месэ­лад­икайни кьве гаф талгьана жедач. Са арифдарди лагьанай, халкь патал чан эцигай, баркаллу крар авур ксар рикIелай алудун, абуруз дуьзгуьн къимет тагун усалвал­, къайгъусузвал я. И жигьетдай чун — хуьрни­, районни, чи регьберарни, халкьни къагьри­ман руьгьдин, гуьзел жавагьиррин иеси тир Кьуьчхуьр Саидаз буржлу яз амукьнава. Кьурагь районда ашукьдин тIва­рунихъ янавай колхоз (Кьуьчхуьра) авай. Гила амни амач.  Республикадин я са хуьре, я са шегьерда адан памятник авач. Адан тIвару­нихъ­ янавай школаяр, идараяр, музеяр авач­. Руьгь тухардайвал адан юбилеярни кьиле тухванач. 2004-йисуз Кьуьчхуьррин же­мятди ва райондин администрацияди Кьуьчхуьра, гзаф мугьманризни эвер гана, халкьдин рикI алай шаирдин 237 йис тамам­ хьуниз талукьарнавай еке мярекат тухванай. 2012-йисуз кьуьчхуьрвияр куьч хьанвай Бугъдатепеда шаирдин стелани ачухна ва 245 йисан юбилейни къейд­на. Мад тешкилай мярекатар хьайиди туш. Гьавиляй цIинин юбилей тешкиллудаказ, тарифлудаказ кьиле тухун патал талукь гьар са идаради, организацияди, руководи­телди ва ватанпересди чпелай алакьдай вири крар авун лазим я.

Лезги агьмед
( 1762-1840 )

Агь, мазарат, гьикI гъана и хабар на,
Кьилиз зи къан, мецез яна къабар на,
Я залум хан, къалур ийиз зарбар на.
Ашукьди вуч къан авуна, къада ваз?

Ашукь фида, чуьнгуьр тада аманат,
Лагьай гафар мецери гуз риваят,
Саидан кар кьамир дуьшуьш, аламат,
Чилин винел я хан, я бег — сад амаз.

Ван хьайила, дагъдин свалар лал хьана,
Алван цуьквед винел чIулав хал хьана,
Къацу векьер кьурана кьал-кьал хьана,
Агьмедаз пис кьуьд атана гад амаз.

Алирза саидов
( 1932-1978 )

Саидан вилер
( Баллада )

1
И дуьньядиз килигзава
Пашмандиз кьве вил.
ЧIулав цавуз килигдайвал
Кьурагьрин кьве вир.
ЧIулав я цуьк, чIулав я гъед,
ЧIулав я гьакI раг,
Анжах кьве вил, анжах кьве вил
Экуь я — кьве рагъ.

2
А вилериз кIвахнава кьел,
Гьинва вун, зи халкь?!
Русвагьнава намусдин кьеб —
Амачни кьегьал?!
ТахьайтIа куь вирибурун
Буьркьуь я вилер.
Аквазвачни ивидавай
Кьурагьрин вирер?!

3
Гьич садани къачузвач лаш,
Къачузвач нажах,
Гуя хьанва, гуя хьанва
Вирибур начагъ.
И кар акур ханди вичин
Къалурзава гуж:
Сифте гъизва вичин месик
Ви тIвар алай руш.

4
Хкажзава Саида кьил,
Гъиле кьазва саз:
“ИкI яшамиш хьайитIа мад,
Лянет хьурай заз.
Ни туна ви кIарабда кичI,
Шарвилидин эл?!
Къарагъ, хандин вилериз къе
Яда чна кьел!”

5
Къарагъзава КIири Буба —
Кьурагьрин ялав,
Ламарал хьиз акьалжзава
Ханарал жилав.
Са чIалалди рахазва къе
Чуьнгуьрни тфенг:
Сад хьайила, садавайни
Кьаз жедай туш фенд!

6
“Халкьдихъ шедай вил акъатда”
Лагьай хан, фекьи,
Вучиз хьанвач бес Саидан
Вилер къе буьркьуь?!
Чи намусдин гуьзгуь тушни
Саидан вилер —
Гьавиляй къе экуь тушни
Кьурагьрин вирер!