1941-йисан 22-июндин пакама. И югъ Советрин Союздин вири халкьар патал мусибатдиндаз элкъвена. Фашистрин Германиядин кьушунри чи ислягь ва зурба Ватандал вегьенай. Душманди Балтийский гьуьлелай ЧIулав гьуьлел кьван яргъи хьанвай сергьят хуьзвай чи пограничный частарал гьужумна. Гитлеран генералри лап кар алай кьушунар Шяуляйдин, Каунасдин, Гродне-Волындин, Рава-Русский ва Бродский терефрихъ рекье туна, амма пограничникри абуруз жуьрэтлудаказ жаваб гана, душмандин гзаф аскерар, техника барбатIна.
Ватандин мулкариз немсерин кьушунар гьахьнавайдакай, дяве башламиш хьанвайдакай Дагъларин уьлкведин халкьаривни хабар агакьна. Чка-чкада собранияр, митингар кьиле фена ва агъзурралди дагъвийри, жуьреба-жуьре пешейрин иесийри чеб Ватан хуьз гьазур тирдакай малумарна ва фронтдиз рекье тун тIалабна. 1986-йисуз Дагъустандин ктабрин издательствода акъуднавай “Чун гъалибвилихъ инанмиш я” тIвар алай ктабда ганвай документрай аквазвайвал, Дагъустандай сифтегьан гуьгьуьллубур (3500 кас) 1941-йисан 27-июндиз фена. Саки вири районрай атанвай итимар Махачкъалада кIватI хьана. Абуруз Дагъустандин радиокомитетдин артистри концертни гана. Ватанпересар фронтдиз политрук Яковлев кьиле аваз мукьва-кьилийри, республикадин вилик-кьилик квайбуру ва шегьерэгьлийри рекье туна.
Дяведин гьа сифте йикъарилай партияди “Вири — фронт патал! Вири — гъалибвал патал!” лозунг майдандиз акъудна. И лозунг фашистрин хура акъвазунин карда женгинин халис пайдахдиз элкъвена. Гьам фронтдин майданра, гьам карханайрин, майишатрин цехра, участокра, фермайра, никIера, багълара…
Инсафсуз душмандал гъалибвал къачун патал Советрин Союздин вири халкьар къарагъна, гьа гьисабдай яз дагъустанвиярни. Июндин сифте йикъара Дербент шегьердай тир диде З.Гьажиевади Сталинан тIварунихъ чар кхьена: “Яру Армиядин жергейра зи пуд хци къуллугъзава. Захъ мадни кьве хва ава, Яру Армиядин гележегдин аскерар. Ихьтин мусибатдин йикъар атанвайла, за рухвайриз лугьузва: “Зи азиз рухваяр, Ватан, партия патал куь чанни гьайиф къвемир. Вач виликди, терг ая фашистар, чукура душман чи хайи чилелай”.
Эхь, дидейри, чпин рухваяр, сабурлувал хвена, уьтквемвал къалурна, фронтдиз рекье туна ва абуру душмандикай чилни хвена, Гъалибвални къазанмишна. И кардик Дагъустандини вичелай алакьдай пай кутуна. Дяведин йисара республикадин колхозри, совхозри государстводиз 129,5 агъзур тонн къуьл, 15 агъзур тонн ципицIар, 1134 тонн ниси, 1332 тонн чIем, 48 агъзур тонн як, 18 агъзур тонн емишар, 50 агъзур тонн сар ва маса продуктар рекье туна. Дагъвийри Яру Армиядин аскерар патал 140 вагонда авай пишкешар, 10 агъзурдалай виниз посылкаяр, 1 миллиондилай артух чими парталар ракъурна.
Кьуд йисалай виниз давам хьайи Ватандин ЧIехи дяведи уьлкведин гьар са хизандиз еке телефвилер, гъамар, магьрумвилер гъанай. Дяведин женгеривай, цIаяривай, бомбайрин, тупарин къукърумривай лап яргъа авай хуьреризни, агьалийризни.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара душманди уьлкведиз зурба зиянар гана: 1710 шегьер ва 70 агъзур хуьр михьиз харапIайриз элкъуьрна; 25 миллиондилай гзаф инсанар кIвалер авачиз амукьна; промышленностдин 32 агъзур кархана, 98 агъзур колхоз, 1876 совхоз, ракьун рекьин 4100 станция, алакъадин 36 агъзур кархана, 6 агъзур больница, 33 агъзур поликлиника, 82 агъзур школа ва гьакI агъзурралди институтар, техникумар, библиотекаяр, музеяр, театрар цIай яна, хъиткьинарна, тарашна барбатIна. 1941-йисан къиметралди, фашистри уьлкведиз гайи зиян 679 миллиард манатдиз барабар хьана. Гьа икI хьанатIани, Иосиф Сталин кьиле аваз партияди ва государстводи уьлкве кIвачел ахкьалдарна ва халкьдин майишат мадни виликди тухвана.
РикIел хуьнин ва гъамлувилин югъ къейд авуналди, чна Советрин халкьдиз Гъалибвал гъайи, немсерин кьушунар тар-мар авур ва Европадин халкьарни фашистрин лукIвиликай азад авур Яру аскерар, абурун кьегьалвилер гьамиша рикIел хуьзва. Идан гьакъиндай Россиядин Федерациядин вири регионра Гъалибвилин югъ гурлудаказ кьиле тухуни шагьидвалзава. Европада мад фашистрин, нацистрин дестейри кьил хкажзавай вахтунда Дуьньядин кьвед лагьай ва Ватандин ЧIехи дяведин тарсар рикIелай алудун дуьз туш. Амма чIуру мурадар аваз цIийи дявейрик цIай кутаз, фашизм кIвачел ахкьалдариз кIанзавайбур жавабдарсуз ксар я. Абурун гьерекатрихъ дуьзгуьн нетижаярни жедач. Абур дуьньядин сагълам, ислягь фикиррал алай вирида лянетламишзава.
Нариман Ибрагьимов
