Кхьизвай ксариз хас адет я, ара-ара абуру хсуси архивриз вил хъияда, са мус ятIани кхьей чарар, гъиле гьатай делилар, чешмеяр тупIалай ийида. Гьа и жуьредин кардал машгъул хьайи заз архив­дай вахтари хъипи авунвай чарар акуна. Авайвал лагьайтIа, абур гадариз кIан­завай. КIелайла, за фикир дегишарна. Ву­чиз лагьайтIа, Чехословакиядай Кьасумхуьруьн сад лагьай нумрадин юкьван­ школадин аялриз ракъурнавай чар та­рих­дин сес тир. Исятда Дуьньядин кьвед лагьай ва Ватандин ЧIехи дя­ведин къазанмишунар, нетижаяр маса патахъ элкъуьриз кIанзавайбуруз гьарай гузвай, тарихдик кямир лугьуз эверзавай сес. Дяведин, фашистрин зулумар вичин бе­дендалди эхай касдин гьакъикъи ва гьахълу сес.

Советрин Союзда хъсан, тарифдай крар гзаф авайди тир. Социализмдин уьл­квейрини СССР-дилай чешне къачузвай. А чIавуз виринра КИД — интернациональный дуствилин клубар кардик квайди тир. Ахьтин клуб Кьасумхуьруьн пионеррин ва школьникрин кIвалени авай. Адан директорни Мисри Басаров тир. Аялри Союздин ва социализмдин уьлквейрин школьникрихъ галаз дуствилин алакъаяр туькIуьрзавай, гегьеншарзавай. Сада-садаз чарар кхьизвай, мугьманвиле атун теклифзавай. Кьасумхуьруьн КИД-дик квай аялривай Чехословакиядай хтай чар гадариз жедайди тушир. Ана уьмуьрдин гьакъикъат ва тарихдин гьахъвал авай.

Килиг Галанта округдин Горный Салиба шегьердай тир муаллим Евгений Тота  вуч кхьенвайтIа вичин  чарче:

“Гьуьрметлу дустар, кьасумхуьруьнвияр! Зун пара шад я куьне зи рушазни хциз чарар кхьинал, абурухъ галаз дуствилин алакъаяр хуьнал ва куьне школада хъсандиз кIелунал.

Зун дяведин аялрик акатзава ва заз дяведин  зулуматдин, мусибатдин чин жуван вилералди акуна. А дяведилай гуь­гъуьниз гзаф кьадарда етимар, на­­­бу­тар амукьна. Зун Бухенвальддин лагердиз акъатна ва за жуван беден­далди ­фашистри ийизвай зулумар гьисс­на.­

Немсери зунни диде куьчеда кьунай. А чIавуз зи цIуд йис тир. Чун Германиядиз тухвана. Зун кIвалахиз заводдиз ра­къурна. Ина зун военный разведчик, полковник Григорий Шматлаяхъ галаз таниш хьана. Ада заз чинеба кIвалахиз чирна. Заз жуьреба-жуьре тапшуру­гъарни гудай. Шматлай кьиле авай са дес­теди катдай улам туькIуьрна. Ада чпихъ галаз зунни къачуна. Кьве суткада чун рагъэкъечIдай патахъ катна. Вахт хъуьтIуьнди тир. Гишинвили ва мекьивили чавай къуватар къакъудна ва немсери чун хкьуна, Бухенвальддин лагердиз тухвана. Ана фашистри зулуматдин силис тухвана. Авур гужарик Шматлай кьена. Зи гъилел чукIул­далди са шу­­муд хер авуна. Иви фена, зунни рекьидай, амма заз Унгер лугьудай са регьимлу касди куьмекна. Ада зи гьакъин­дай къайгъу чIу­гуна, заз са гъилелди  крар ийиз чирна. Ада заз Ленинакай, Тельманакай ихтилатарна. Советрин кьушунар агакьдайла, Бухенвальддин есирар бунтуниз къарагъна. Яру Армиядин аскерри зун ва агъзурралди есирар, хамаризни кIа­раб­риз элкъенвай инсанар, фашистрин зулумдикай азадна.

1955-йисан 24-сентябрдиз зун ГДР-диз фена ва Бухенвальдда жув хьайи чкайриз килигна. Анагар ахкурла, зи ви­­лерал накъварин стIалар акьалтна. Митингдал жуваз гаф гайила, завай гьич рахазни хьаначир.

Гьуьрметлу аялар. Чунни, куьнни ви­ри са дидедин веледар я. Чи дидени Чил тIвар алай планета я. Гьар са дидедини гьамиша чпин веледриз ислягь ва бахтлу уьмуьр тIалабзавайди я. ТIала­бун тIимил я, квез гьахьтин уьмуьр хьун патал женгни чIугуна кIан­да. ГьакI хьайила, гьамиша ислягьвал хуьн патал женгиник экечI. Къуй чи ви­нел гьамиша рагъ хъуьрезвай вили  цав хьурай!”

Эхь, Советрин Союзди, Яру Армиядин кьушунри фашистрин лагерра авай бендеярни, Европадин уьлквеярни, халкьарни нацистрин истисмарвиликай азадна, кьиникьрикай, барбатIвилерикай къутармишна. Чехословакия, Прага фашистрикай азадун патал махсус операция тешкилна.

Тарихдин гьакъикъат я, Чехословакиядин гьукуматдин членар Лондондиз катнавай. 1944-йисан 31-августдиз абуру Советрин Союздивай фашистриз акси бунтуниз къарагънавай чехризни словакриз куьмек гун тIалабна. Уьлкведа  нем­серин “Центр” ва “Австрия” армийрин группаяр, “Рейх” СС-дин ва маса дивизияр (са миллион аскерарни офицерар) авай. Абурув 10 агъзур орудияр, 1000 самолет ва 1900 танк гвай. Кар алай женгер 1945-йисан 1-5 майдин йикъара кьиле фена. 9-майдиз, чкадин партизанрин, повстанцийрин куьмекни галаз, Яру Армиядин кьушунри Прага оккупантрикай азадна. 860 агъзур немс есирда кьуна.  Советрин 140 агъзур аскерни офицер телеф хьана.

Къе Чехиядин гьукуматдин кьиле авайбуру, США-дин, НАТО-дин ва Евро­союздин таъсирдик акатна, и крар, дяведин нетижаяр, чпин азадвал патал Яру Армиядин аскерри къалурай игитвилер, авур къурбандар рикIелай алудзава. Россиядиз акси, гьатта душманвилин гьерекатриз рехъ гузва. 2014-йисуз Врбедицада 50 тонн яракьар, боеприпасар хуьзвай складар хъиткьинунай тахсир Россиядик кутуна. РФ-дин 18 дипло­матдиз Чехиядай эхкъечIун малумарна. Ругуд йисуз силис тухвана, тахсиркар чир тавур гьукуматдин премьер-министр Андрей Бабиша Россиядал буьгьтен вегьена. Им са гьакъикъатдихъ галазни кьан тийизвай кар хьана. Гьа икI, са бязи чехри чпиз азадвал гъайи советрин аскерриз хкажнавай памятникризни гьуьрметзавач. Ихьтин эгечIунрин гъавурдани акьун четин акъваззава. Гьатта Чехиядин жергедин инсанарни. Абуру Андрей Бабишан гьерекатар пислемишна. Уьлкведин Президент Милош Земана минаяр, яракьар авай складар хъиткьинаруник Россиядин гъил квайди  тестикьарзавай са делилни авачирдакай малумарайла, Бабиш хьтинбурун мецер кьуна.

Тарихдин тарсарикай метлеб хкудиз такIанбурун, дуьньядин кьвед лагьай дяведин нетижаяр, къазанмишунар чIу­рукIа къалуриз кIанзавайбурун вилик пад кьуна кIанда. Ислягь уьмуьрдикай фикирзавай гьар сада. Заз чидач, Галанта округдин Горный Салиба шегьердай тир муаллим Евгений Тотал чан аламани, аламачни, амма ада яхцIур йис идалай вилик Кьасумхуьруьн аялриз кхьенвай гафари гила мадни сеслудаказ ванзава. Чна вирида ислягьвал, азадвал, дидейрин рикIерин секинвал, тарихдин гьакъикъат хуьн патални женг чIугуна кIанзава.

Хийир  Эмиров