Кьудкъад йис идалай вилик, 1945-йисан но­ябр­­­диз­, Германиядин Нюрнберг шегьерда дуьнья­дин­ халкьар мусибатдик кутур фашист­рин регь­бер­риз­ жаза гудай «Халкьарин суд», «Тарихдин суд» тIвар акьалтай мярекат кьиле фена.­ Суддин­ вилик зулумдин еке тахсиркарвиле­риз­ рехъ гайи на­цистрин 24 регьбер акъвазарна.­ Абуруз СССР-ди, Великобританияди, Франция­ди ва США-ди тешкилнавай международный во­енный трибу­нал­­­ди кар атIана. Г. Герингаз, И. фон Риббентропаз, В. Кей­­телаз, Э. Кальтенбруннераз­, А. Розенбер­­­­газ, В. Фриказ, Г. Франказ, Ю. Шт­рей­хераз, Ф. Заукелаз­, А. Йодлдиз, А. Зейсс-Инквартаз ва М. Бор­маназ кьиникьин жаза гана­. Р. Гесс, Э. Редер ва В. Функ уьмуьрлух дустагъда туна. А. Шпе­е­раз­, Б. фон Ширихаз, К. фон Нейра­таз ва К. Дени­цаз 10-далай 20-йисалди кар атIана. Нацистрин­ кьилин 12 тахсиркардикай 10 тарагъаж­диз акъуд­­на. Геринга вичин чандиз къаст авуна.

Къе гьа фашистрин ва Гитлеран амадагар хьайи уьлквейрин гъилибанрин хтулриз, птулриз Нюрнбергдин суд рикIелай алудиз кIанзава, абур Дуьньядин кьвед лагьай дяведин нетижаяр чпиз кIандайвал чIурукIа къалуриз, тарихар «цIийикIа» кхьиз, къенин несилар тапан, къалп малуматралди­ алдатмишиз алахънава. Гьикьван алахъунар авур­тIани, абурун фикирар кьилиз акъатдач. Вучиз ла­гьайтIа, Советрин Союздин халкьари, Яру Армияди фашистрин Германиядал къазанмишай Гъалибвилин нур квадариз жедайди туш. Ам инсаниятдин тарихда садавайни чIуриз тежедай гьарфаралди кхьенва. Гъалибвилин нурди къени лукIвиле, чIехи маса уьлквейрилай аслу яз амай халкьариз азадвилин экв, пайдах хкаждай руьгь, къуват гузва.

Дуьньядиз ва инсаниятдиз акси тахсиркарвилер ийидай сиясат пислемишунихъ галаз сад хьиз, Нюрнбергдин судди неинки Германия, гьакI дуьнья­ни нацистрин идеологиядикай, адан къурулушрикай ва гъилибанрикай, фашизмдин тереф хуьзвайбурукай азаддай къарар кьабулна ва сифте яз «денацификация» гаф ишлемишна. Гьайиф хьи, тарихдай ва къенин йикъан вакъиайрай аквазвайвал, и кар ва суддин къарар эхирдалди кьиле тухва­нач. ЧIуру фикирар кьиле авай политикри ва бязи уьлквейрин кьиле авайбуру суддин къарар тахьайдай, герек амачирдай кьуна. Гьавиляй  къе Россия­дин стха халкь яшамиш жезвай Украинада, коллек­тивный запад себеб яз, цIийи фашистар пайда хьанва. Фашистрин къурулушар, дестеяр, партияр маса уьлквейрани ава. Абуру исятда тухузвай сиясат Россиядин халкьариз, адахъ галаз дуствал хуьзвай уьлквейриз аксиди, зиянлуди я.

Дуьм-дуьз 80 йис идалай вилик, 1945-йисан 20-ноябрдиз, Нюрнбергдин имаратдин 600-нумрадин залда СССР-дин патай суддал векилвал ийизвай прокурор Роман Руденкоди тарихда амукьна­вай гафар лагьана: «Чна суддин вилик акъвазнавайбур неинки дяведик цIай кутунай, гьакIни дяве арадал гъидай къурулушар тешкилунай тахсирлу ийизва».

Нюрнбергдин международный военный трибу­налди сифте яз государстводин регьберрин хиве­ уголовный кьилдин жавабдарвал твадай принцип кьабулна, агрессиядин дяведин международно-пра­­вовой  тахсиркарвал къейдна ва «чаз виняй буйругъар гана» ва я «государстводин игьтияж  авай» лугьудай гафаралди тахсиркарвилер гьалалдай гьалариз рехъ  тагун истемишна.

Идалай гъейри, Нюрнбергдин суд «денацификация» авунин кардиз рехъ ачухзавай правовой ва политикадин базани хьана. Адан бинедаллаз национал-социализмдин идеяяр яшайишдин ва сиясатдин жигьетдай терг авун, гьа идеология ва адал амалзавай инсанар образованидин, медицинадин, экономикадин, тарихдин, культурадин хилерай ва гьукумдин органрай акъудун лазим тир.

Гьайиф хьи, Европадин вири мулкара денацификация сад хьиз ва тамамвилелди авуна куьтягьнач. «Къайи дяведив» эгечIайдалай гуьгъуьниз бязи уьлквейри нацизм, миллетбазвал кIвачел ахкьал­дарунин гьерекатриз рехъ ачухна. Нетижа гьихьтинди хьанатIа, чаз вилералди аквазва. Европада уьлтранационализмдин гьерекатар, дестеяр гегьенш жезва, нацистрихъ галаз санал амадагвал авур формированияр государстводин дережада реаби­литация ийизва. Нацистрив регьимлувилелди эге­чIуни къе, XXI асирда, дуьньядин пуд лагьай дяведик цIай кутадай чкадал гъанва.

ФРГ-да денацификация гьакI тIвар паталди авуна. Уьлкведин министерствойра, къайдаяр хуьдай органра ва маса ведомствойра къуллугъар кьунвайбурун (1950-1970-йисар) 65-70 процент виликан нацис­тар тир.  НСДАП-дин 3,7 млн членрикай жавабдарвилиз ан­жах 2 процент нацистар чIугунай.

Ихьтин сиясат тухузвай­ ФРГ-да национал-демо­крати­ческая партия (НСДАП-дин кар давамарзавай) арадал гъана ва ада датIана сечкийрани иштиракна. Неонацист­рин, миллетбазрин дестеяр­ Литвада, Эстонияда ва Рагъ­акIидай патан маса уьлквейрани пайда хьана. Гьа гьисабдай яз, — Украинадин респуб­ликадани.

РагъакIидай патан «къайи дя­ведин» тереф хуьзвай политикри Украинадин «коммунизмдихъ галаз женг чIугвазвай», Россияда­ къадагъа авунвай ОУН — УПА-дик акатзавай миллетбазар денацификация авунач, гена гьевесдивди­ абурун тереф хвена ва Россиядиз акси акъвазарна. США-дин ва коллективный западдин (советрин суддин жавабдарвиликай катай Украинадин фашис­т­риз США-да, Великобританияда, Германияда чуьнуьх жедай мумкинвал хьана) куьмекни галаз Украинадин миллетбазри республика кьве патал пайна, агъзур йисара санал яшамиш хьайи стха урус халкь къирмишунин сиясатдиз рехъ ачухна ва дяведик цIай кутуна.

РагъакIидай патан СМИ-ри къейдзавайвал, Европада неонацистрин дестеяр, партияр артух жезва. 1941-1945-йисара Украинада СС-дин «Галичи­на» дивизияди вагьшивилер авунатIа, къе адан чка Россияда къадагъа авунвай «Азов»* батальонди кьунва. Адалай чешне къачузвай маса дестеярни ава Украинада. Абуру Россиядин терефдал алай ислягь инсанар, аяларни кваз, инсафсузвилелди ягъиз рекьизва. Гьавиляй Россиядин гьукуматди Украина фашистрикай, миллетбазрикай азад авун кьилин шартI яз гьисабзава.

И важиблу кардикай Россиядин Федерациядин­ Президентди ва гьукумдин органри Киевдихъ галаз­ Минскда, Стамбулда кьиле тухвай ислягьвилин икьрар кутIуниз кIанзавай гуьруьшра са шумудра, дунья­дизни кваз ван къведайвал, малумарна. Дяве акъвазарунин мураддалди Владимир Путин са шумудра США-дин президент Д. Трампахъ галаз телефондай рахана, Аляскада гуьруьшмиш хьана. Амма Германияди, Британияди, Францияди ва Евросоюзди тереф хуьзвай, дяве давамарун истемишзавай Киевдин кьиле акъвазнавайбуру, Владимир Путина лагьайвал, хсуси халкь инсафсуздаказ къирмишзавайбуру, чпиз къизилар кIватIзавайбуру Дональд Трампан ислягьвилин 28 пунктуникай ибарат икьрарни кваз кьазвач. Зеленскийди, вичин «амадагриз» муьтIуьгъвал къалуруналди, ислягьвилин икьрар инкарзава. Бес жечни, Европа Россиядихъ галаз дяве ийиз гьазур жезва, чи дустар тушир уьл­квейрин кьиле авайбур чпин алчах къастарикай (Россия пайи-паяр авун, барбатIун, халкь кесибвиле, лукIвиле тун) азад хьанвач.

80 йис идалай вилик хьайи Нюрнбергдин суд гилан фашистриз тарс хьун лазим я. Инсаниятдиз тахсиркарвилер авун садазни гьалалдач. Тарихдин тарсар кваз такьазвайбурувни, Европа дуьньядин пуд лагьай дяведиз гьазурзавайбурувни чпиз къвезвай жаза агакьда.

*Террористическая организация «Украинское военизированное националистическое объединение «Азов» внесена в «Единый федеральный список организаций, признанных в соответствии с законодательством террористическими»

Абад Азадов