Эхиримжи цIуд йисара Россияда четин гьалар арадал атанва. Общество пайи-паяр хьанва­. Яшайишдин, экономикадин гьалар къайдадик квач. Вири и татугайвилери етим, ди­де-бубадин гуьзчивиликай хкатнавай аялрин кьадар гзаф хьунал гъизва. Эхиримжи йи­сара базардин экономикадин шар­тIара чи гьукуматди яша­йишдин рекьяй игьтияж авай етим аялриз вири жуьрейрин куьмекар гуз башламишнава. И кар гьикI теш­килна­ва­тIа чирунин мураддалди и йикъара зун Махачкъаладин Ле­нинский райондин администрацияда етим, диде-буба кьилел аламачир аялриз къаюмвалдай, къай­гъу­дарвалдай отделдин начальник  Эльмира  Мегьамедовна  Бибалаевадихъ  галаз гуьруьшмиш хьана ва адавай са шумуд суалдиз жавабар гун тIа­лабна.

— Эльмира Мегьамедовна, куьне регь­бер­вал гузвай отдел кардик кваз гьикьван вахт я?

— Вилик йисара Махачкъала шегьердин пуд райондани (Ленинский, Советский, Кировский) образованидин отделра етим аялрин ихтиярар хуьдай пешекар инспекторар авайди тир. 1991-йисалай вири районрин администрацийра аялрин къайгъударвалдай отделар тешкилна.

— Отделдин кIвалах квекай ибарат я?

— Диде-бубадин къаюмвиликай хкатнавай, яшар бегьем тахьанвай, уьмуьрдин четин гьа­­ла­­­­­ра­ авай, гьукуматдин патай куьмекдихъ муьгь­теж ая­лар вужар ятIа тайинарун, абурун их­тиярар хуьн, етим аялар хизан­рив ва государстводин махсус идарайриз вугун, абуруз ду­­ла­на­жагъ­дин къулай шар­тIар яратмишун ва гзаф ма­са­ кIва­лахар авун — ибур кьилин везифайрикай я.

— Ахьтинбурук гьихьтин аялар акатзава?

— Яшар бегьем тахьанвай, диде-буба кьилел­ аламачир (кьенвай), ая­лар тербияламишунин ихтияррикай магьрумнавай ва я диде-бубавилин ихтияррал сергьят эцигнавай, кIва­лах авуниз къабил туширбур яз тестикьарнавай, гьакIни инфекциядин азарар (чахутка) кваз, диде-буба­вилин везифаяр тамамвилелди кьилиз акъудиз­ тежезвайбурун, азадвиликай магьрумнавай чкайра вахт акъудзавайбурун ая­лар акатзава.

— Ахьтин аялар гьикI тайинар­зава?

— И карда чаз школайри, аялрин бахчайри, яшар бегьем тахьанвай аялри къайдаяр чIуру­нал гуьзчивал тухузвай инспекторри ва аялрин поликлиникайри екез куьмекзава. Россиядин законодательствода етим аялар хизанриз кьабулдай са шумуд жуьре теклифнава: къа­юм­вилиз вугун, хвавиле, рушвиле кьабулун, государство­­дин махсус идарайриз вугун. Вахтуналди кIе­ве гьатнавай, кIва­лахдик квачир, ялгъуз дидеди хуьзвайбур, кирида кьунвай кIва­ле­ра яшамиш жезвайбур чна интернатриз, реабилитациядин центрайриз, аялрин кIвалериз рекье твазва­.

— Етимрин къайгъударвалзавай куь отделдин учетда шумуд аял ава?

— 165 аял. Абурукай 27, диде-буба рагь­мет­диз фена, етим хьанвайбур, 36 — диде-бубави­лин­ ихтияррикай магьрумнавай ва я диде-бубавилин ихтияррал сергьят эцигнавайбур, амайбур, ди­де-буба амаз, етимриз элкъвенвайбур я.

— Чи республикада етим, диде-бубадин къаюмвиликай хкатнавай аялрин кьадар къвердавай гзаф жезвани, тIимил?

— Шад жедай кар ам я хьи, ахьтин аялрин кьадар йисалай-суз тIимил ва абур хизанриз кьа­булиз кIанзавай инсанрин кьадар гзаф жезва­.

— И кардин себеб вуч я?

— Себебар жуьреба-жуьре я. Месела, диде-бу­ба рагьметдиз фенвай ва диде-бубавилин ихтияррикай магьрумнавайбурун аялар, са жуьре­динни къаюмвал авачиз, мукьва-кьилийри чпин кIвалера тербияламишзава. Лугьун лазим я хьи, эхиримжи йисара чи республикада мергьяматлувилинни ре­гьимлувилин гьиссер авай инсанрин кьадар гзаф жезва. Абуру етим аялар хвавиле, рушвиле кьабулзава.

— Алатай йисуз етим аялар хвавиле, рушвиле кьабулай дуьшуьшар хьанани?

— 2017-йисуз чи отделдиз хвавиле, рушвиле кьабулиз кIанзавай ксарилай 8 арза атана. Абурукай 4 хизанар авайбур, 4-ни субай дишегьлияр тир. Чна гьар са патахъай ахтармишайдалай кьулухъ абуруз аялар хвавиле, рушви­ле кьабулдай ихтияр ганва­. Гьелелиг и кар тамамвилелди кьи­лиз акъатнавач. Аялар хвавиле, рушвиле кьабулун патал кIватIна кIан­завай документар ва лазим тир маса крар гзаф ава.

— Етим аялар къаюмвиле къачузвай ксариз государстводин патай гьихьтин кьезилвилер ава?

— Къаюмвилинни къайгъударвилин органрин кIвалах муниципальный образованидин уставдин, РД-дин ва РФ-дин законрин, хизандин гьа­къин­дай РФ-дин кодексдин бинедаллаз тешкилзава.

2008-йисуз къаюмвилинни къайгъударвилин гьакъиндай федеральный закон кьабулна. Етим аялриз къа­юм­валзавай касдиз государстводи пулдин такьатралди куьмекар гузва (2007-йисан 24-декабрдиз кьабулнавай РД-дин 66-нумрадин закон). Адан бинедаллаз пулдин такьатар етим, диде-бу­­бадин къаюмвал авачиз амукьнавай, чпин диде-бубаяр вужар ятIа малум, тайин тушир ва я диде-бубавилин ихтияррикай магьрумнавай, я тахьайтIа а ихтияррал сергьят эцигнавай, диде-буба авачирбур яз гьисабзавай, ихьтин везифаяр кьилиз акъудуниз къабил туширбур, гьакIни кьенвайбур яз тайинарнавайбурун аялриз гузва. Идалайни гъейри, азарлу яз, диде-бубадин везифаяр тамамариз тежезвайбурун (I, II, ва III группайрин инвалидрин), психикадин азар аваз, суддин къарардалди кар алакь тийизвайбур яз тестикьарнавайбурун, алиментар гуникай кьил къакъудна, чеб авай чка чир тийизвай ва чпихъ къенепатан крарин работникар къекъвезвайбурун аялризни.

Етим, диде-бубадин къаюмвиликай хкатнавай аялриз къаюмвал ийизвай ксариз государстводи гьар вацра гьар са аялдин кьилиз 5 агъзур манатдив агакьна пул гузва. Пул къиметдай аватунихъ галаз алакъалу яз, адан кьа­дар­ гьар йисуз дегиш жезва. Аялдиз къаюмвал ийизвай касдиз сифте са сеферда 16 агъзур­ манат гузва. Ихьтин касдиз гьар вацра гузвай 5 агъзур манатдилай гъейри, государстводин патай мад са жуьрединни кьезилвилер авач.

Чпин аялар хуьз, абуруз тербия гуз алакьзавай, амма аялар гуьгьуьллуви­лелди масабурун­ къаюмвиле вуганвай диде-бубайрин аялриз пулдин такьатар гузвач. Месела, дидени бу­ба яр­­гъал вахтунда командировкадиз ва я къазанмишиз маса шегьердиз, уьлкведиз фидайла, ая­лар гуьгьуьллудаказ чIе­хи дидединни бубадин  патав тазва. И вахтунда а аялар етимар я лугьуз­ же­­­дач. Ихьтин аялриз государ­стводин патай пулдин куьмек къвезвач. Образованидин вири жуьрейрин идарайра государстводин таъминарунал алай аялризни пулдин куьмекар гузвач.­

— Етим, диде-бубадин къаюмвилик квачир аялар яшайишдин кIва­лералди таъминарунин жигьетдай гьихьтин къайда ава?

— Ахьтин аялар яшайишдин кIва­лералди таъминарунин гьакъиндай РД-дин гьукуматдин къарар акъатна. Аялдин 14 йис тамам хьайила, ам рай­администрацияда авай кIвалер пайдай отделда учетда акъваззава. Гьар йисуз тайин тир кьадар аялриз яша­йиш­дин кIвалер къачун патал республикадин бюджетдай пул ахъайзава (РД-дин гьукуматдин 238-нумрадин къарар, 2005-йисан 30-декабрь).

— Квел кIвалахда гьихьтин четинвилер гьалтзава?

— Лугьудай хьтин четинвилер авач. Чи райондин кьил Мегьамед Мегьамедович Алхасов жегьил, гафуни атIудай, жавабдарвал гьиссдай  инсан я. Ада етимриз  къаюмвалзавайбу­­руз ва вичин работникриз вичелай алакьдай вири жуьрейрин куьмекар гузва. И кардай чна адаз рикIин сидкьидай чух­са­гъул­ лугьузва­. Инал ­ихьтин са карди­кай­ лугьун тавуна же­дач. Ленин­­ский район гзаф екеди, ина къаюмвиле вуганвай­ аялрин кьадарни гзаф я. Йиса кьве сеферда чна аялар къаюмвиле къачунвай хизанра абурун гьалар ахтармишзава. Ам­ма, улакь тахьун себеб яз, чал четинвилер акьалт­зава. Гележегда чна и кар къайдадик акатдайдак умуд ку­тазва.

— Маналу суьгьбетдай квез чухсагъул, Эльмира Мегьамедовна. Къуй экономика виликди фена, уьлкведа вири крар къайдадик акатрай. Аялрин кьилелни къайгъудар диде-буба, экуь цав — рагъ хьурай.

— Куьнни сагърай, агалкьунар хьурай.

Надият Велиева